ایرج افشار و دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی

نام ایرج افشار با کتابداری سنتی و نوین ایران عجین است. قریب به سی سال حضور مستمر در کتابخانه‌های بزرگ کشورو شش دهه مجموعه سازی و فهرست نگاری، از او کتابداری بی نظیر ساخت. در تاریخ نگاری کتابخانه ملی ایران دوره ریاست وی را گرچه کوتاه اما بسیار موثر خوانده اند. بسیاری از اولین های کتابداری در کارنامه او قرار دارد. آموزش دانشگاهی کتابداری ایران به پشتوانه او شکل گرفت. نشریه کتابداری به عنوان یک نشریه علمی در دوره ریاست او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران منتشر شد. بسیاری ایرج افشار را بنیان گذار کتاب‌شناسی ملی می دانند. همچنین کتاب‌شناسی ها و فهرست مقالات زیادی در حوزه های نسخه شناسی، سندشناسی و ایران شناسی به همت او تدوین شده و ابزار کار مرجع قرار گرفته است. نگاهی به کتاب‌های «ایران شناس مجله نگار» و «کتاب ورز اطلاع رسان» از آثار فرید قاسمی تنها بخشی از خدمات وی در تاریخ کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران زمین را می نمایاند.آنچه در این میان مغفول است نقش ایشان در شکل گیری مفاهیم کتابداری ایران است. دامنه تلاش های افشار چنان گسترده است که تاباندن نور به کار واژه گزینی و معادل یابی شاید تنها پرتو باریکی از کارهای درخشان وی باشد. با این حال نمی توان انکار کرد که اندیشه و فعالیت های او در این حوزه رکنی اساسی در شکل گیری مفاهیم این رشته است. هنگامی که کتابداری نوین از غرب به ایران رسید و اصطلاحات خارجی در کلام کتابداران ایرانی رواج یافت، افشار کمیته ای مرکب از کتابداران، ادیبان و زبانشناسان را در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران تشکیل داد تا درباره معادل های فارسی واژه های کتابداری انگلیسی تصمیم گیری شود. حاصل آن ابتدا در مجله کتابداری و سپس به صورت دستنامه ای مجزا در مرکز خدمات کتابداری منتشر شد. همچنین حمایت او از هوشنگ اعلم به عنوان دانش آموخته کتابداری و زبان شناسی باعث شد که گروه کتابداری در فرهنگستان زبان فارسی تاسیس شود. علاوه بر این ها افشار تلاش کرده است تا فهرست اصطلاحات قدیم کتابداری ایران را نیز گردآورد. این فهرست بالغ بر دو هزار اصطلاح و فارغ از اصطلاحات جدید است. در دهه هفتاد همزمان با آغاز طرح دایره المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی در کتابخانه ملی ایرج افشار در تدوین مدخلنامه این دایره المعارف مورد مشورت قرار گرفت. به این ترتیب بن مایه ای محکم برای این اثر ارزشمند به وجود آمد تا کتابداری ایران علاوه بر داشتن مجموعه واژگانی که حدود و ثغور این رشته را تعیین می کند، از نخستین رشته هایی باشد که دارای اثری مرجع ناظر بر اطلاعات در باب یک موضوع و بحث کمابیش مختصری در مبانی آن با تکیه بر پیشینه‌هاست. مقاله حاضر ضمن مرور فعالیت های ایرج افشار در شکل گیری مفاهیم و واژگان کتابداری به زبان فارسی، نقش ایشان را در مهمترین منبع مرجع این رشته یعنی دایره المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی بررسی می کند. بدین منظور از سه روش پژوهش کمک گرفته خواهد شد. نخست با مصاحبه با دست اندرکاران دایره المعارف، نقش ایرج افشار در شورای راهبردی و تدوین مدخلنامه و مقالات این اثر مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همچتین به سرنوشت مقاله صندوق از تالیفات وی،که برای انتشار در اختیار دایره المعارف قرار گرفته بود، اشاره خواهد شد. سپس در یک مطالعه استنادی نشان داده می‌شود که مقاله های این دایره المعارف تا چه اندازه وام دار اندیشه های ایشان است. به این ترتیب مشخص می‌شود که در چه مقاله هایی از دایره المعارف به آثار ایشان استناد شده است، چه کسانی به ایشان استناد کرده اند و کدامیک از آثار ایشان بیشتر مورد استناد قرار گرفته است. در مرحله سوم با تحلیل محتوای تمام مقالات دایره المعارف مشخص خواهد شد که در کدام مدخل ها به آثار و فعالیت های ایشان اشاره شده است. این اشاره لزوما به معنای استناد به آثار خود ایشان نیست بلکه ممکن است به مناسبتی از او و فعالیت هایش یاد شده باشد.