کودهای زیستی: گذشته، حال و آینده

احتیاج کشورها به غذا، سالیانه در حال افزایش بوده به­طوریکه که نسبت به قرن گذشته به افزایش 100 درصدی تولید محصولات کشاورزی نیاز است. یکی از راه­های اصلی برطرف کردن نیاز تغذیه­ای محصولات کشاورزی، مصرف کودهای شیمیایی می­باشد. گرچه کودهای شیمیایی به­عنوان پرمصرف­ترین نهاده­های کشاورزی، به آسانی و به سرعت عناصر مورد نیاز گیاه را تامین نموده و موجبات رشد آن را فراهم می­کنند با اینحال، از پتانسیل آلود­ه­سازی بالایی برخوردار بوده و مصرف بی­رویه و نامتعادل آنها موجب آلودگی هوا، آب, خاک، گیاه، دام و انسان می­شوند. بنابراین ارائه راهکارهای مبتنی بر توسعه پایدار و توجه به حفظ سلامت محیط زیست برای افزایش تولید محصولات کشاورزی امری ضروری است. یکی از روش­های افزایش تولید محصولات کشاورزی استفاده از پتانسیل ریزجانداران مفید خاکزی است. کودهای زیستی فرآورده­هایی هستند که حاوی تعداد مناسبی از یک یا چند ریزجاندار مفید و یا متابولیت­های حاصل از فعالیت آنها می­باشند که قادرند نیاز گیاه به یک و یا چند عنصر را تامین و یا موجب افزایش تحمل گیاه در برابر تنش­هایی همانند شوری، خشکی، گرما، سرما و عوامل بیماری­زای گیاهی شوند. کودهای زیستی به اشکال مایع، جامد، یا نیمه جامد تهیه ­شده و به صورت تلقیح به بذر، نشاء، قلمه، مصرف در آب آبیاری، مصرف خاکی و برگ‌پاشی در خزانه، گلخانه و مزرعه استفاده می‌شوند. کود زیستی یک اصطلاح کلی است با اینحال مایه تلقیح نیز اصطلاحی در زیر مجموعه کودهای زیستی است که معمولا حاوی ترکیبات موثر همراه دیگری نیستند و فقط شامل سویه­ای خالص از یک یا چند ریزجاندار مفید هستند که به گیاه یا خاک تلقیح می­شوند. مایه تلقیح­های ریزوبیومی، محرک رشد گیاه و قارچ­های میکوریزی از نمونه­های مشهور کودهای زیستی هستند. اولین کود زیستی با جداسازی باکتری­های ریزوبیوم از گره­های­ ریشه­­ باقلا در سال 1896 در آمریکا و به شکل کشت آگاری در ظروف شیشه­ای بسته­­بندی و به بازار عرضه شد. بعد از آمریکا کشورهای روسیه، کانادا و استرالیا نیز به تولید کودهای زیستی با استفاده از ریزجانداران مختلف پرداختند. هم­اکنون شرکت­های زیادی وجود دارند که کودهای زیستی تولیدی خود را به سراسر جهان عرضه می­کنند. امروزه کودهای زیستی در بسیاری از محصولات کشاورزی در دنیا مصرف شده که سبب افزایش محصولی معادل 25-10 درصد می­شوند بطوری­که صرفه اقتصادی آن میلیاردها دلار در سال برآورد شده است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (fao)، کودهای زیستی را به عنوان یکی از منابع تامین­کننده عناصر غذایی گیاهان به رسمیت شناخته است. بطور کلی هر کود زیستی شامل دو بخش ریزجاندار(ان) و ماده حامل است. از مهمترین و شناخته ­شده­ترین ریزجانداران کودهای زیستی می­توان به ریزوبیوم­، ازتوباکتر، آزوسپیریلوم، سودوموناس، باسیلوس، تیوباسیلوس و قارچ­های میکوریزی اشاره کرد. حامل نیز، ماده یا ترکیبی از مواد مختلف است که از نظر وزنی و حجمی بخش عمده یک کود زیستی را تشکیل می­دهد یطوریکه مصرف و استفاده از آن را تسهیل می­نماید. وظیفه اصلی حامل اینست که شرایط تنفسی، اسیدیته و میزان رطوبت را برای بقای ریزجانداران فراهم تا جمعیت آنها در یک حدود معین از زمان تولید تا مصرف نگهداری نماید. از رایج­ترین مواد حامل یا نگهدارنده طبیعی برای تولید کود زیستی، انواع خاصی از تورب یا پیت است. به دلیل فقدان تورب مناسب و کافی در غالب کشورها از مواد گوناگونی آلی و معدنی همانند لیگنیت پرلیت، بنتونیت، انواع کمپوست­، ملاس نیشکر، خاک اره، پودر سبوس و کاه غلات و آرد حبوبات استفاده می­شود. در ایران پرلیت به عنوان یک ماده معدنی قابل دسترس و ارزان به عنوان حامل مناسب برای تهیه اغلب کودهای زیستی غیرمایع مورد استفاده دارد.