تبیین جایگاه مصالح بومی خاکی در میراث معماری ایران

در گذشته امکان فراهم آوردن بهترین و مرغوب‏ترین مصالح ساختمان از دورترین نقاط کشور وجود نداشت، بنابراین ساختمان‏ها بیشتر با مصالح دم‏دست و بومی ساخته می‏شدند. سهولت، میزان در دسترس بودن و استحکام از مهم‌ترین عوامل اصلی انتخاب مصالح ساختمانیِ یک بنا بوده است. در دشت های فلات ایران به دلیل کمیاب بودن چوب و سنگ، تنها مصالحی که به منظور امور ساختمانی در این مناطق به‌طور گسترده یافت می شود خاک است. طبق آثار به‏جامانده در مناطق گرم و خشک کشور، ابنیه اجرا شده با مصالح خاکی، به مراتب بیشتر از هر نوع ساختمان دیگری است. لذا بررسی جایگاه مصالح بومی خاکی در میراث معماری ایران ضرورت دارد و هدف اصلی پژوهش می‏باشد. روش جمع‏آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‏ای و اسنادی بوده و همچنین روش تحلیل اطلاعات به صورت تحلیل محتوا می‏باشد. نتایج به‏دست آمده نشان می‏دهد، مصالح بومی خاکی به کار برده شده در معماری ایران، در پنج سطح؛ گِل و لای، کاه و گِل، خشت و دای، آجر و گل پخته، کاشی لعاب‌دار طبقه‏بندی شده و از آن در شالوده‏سازی، دیوارسازی، جرزبندی، ستون‏بندی، قوس بندی، طاق‏بندی، نماسازی ها و کف‏سازی‏ استفاده شده است. این امر بیانگر هر دو سطح زیبایی‏شناختی و مقاومت مکانیکی مطلوب مصالح خاکی می‏باشد. رُس مهم‌ترین ماده تشکیل دهنده اولیه مصالح برگرفته از خاک است که موجب چسبندگی و ایجاد مقاومت فشاری لازم می‏شود. همچنین هرچه قدر مصالح رسی بعد از ترکیب با آب در برابر حرارت بالاتر قرار گرفته‏اند، مقاومت آن‏ها بیشتر شده است. به‌طوری‌که به ترتیب گِل، خشت (خشک شده توسط نور مستقیم آفتاب)، آجر (یک‌بار پخت) و کاشی (دو بار پخت) مقاومتشان افزایش یافته است. افزون بر مقاومت فشاری جهت ایجاد مقاومت کششی از اضافه کردن موی بز و کاه استفاده می‏ شده است.