بررسی قالی خطه‌ی خراسان در دوره‌ی قاجاریه

قالی خراسانی، از دیرباز جلوه‌ای از هنر و تمدن ایرانی و تجلی‌گاه تخیلات و آفرینندگی هنرمندان این مرز و بوم بوده است. قالی خراسان، در عصر صفویه با حمایت شاهان صفوی و با تاسیس کارگاه‌های قالی‌بافی در «مشهد مقدس» و دیگر شهرهای خراسان، از شهرت بالایی در سطح بین‌المللی برخوردار گردید. شورش افغان‌ها و انقراض سلسله‌ی صفویه، هرج و مرج شدیدی را در خراسان به وجود آورد که نتیجه‌ی آن فروپاشی اقتصاد و صنایع مختلفی همچون قالی‌بافی بود. گذر زمان و ظهور قاجاریان و ایجاد امنیت نسبی در ایران، دومین دوران پرشکوه صنعت قالی‌بافی در خراسان را پایه‌گذاری نمود. این نوشتار، به‌واسطه‌ی مرور و بررسی پژوهش‌ها و مطالعات انجام‌شده در دهه‌های گذشته، به بررسی قالی و قالی‌بافی در دوران قاجاریه پرداخته و به صورت خاص، قالی خراسان را در این دوره‌ی تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهد. در این نوشتار، سعی بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق توصیفی تحلیلی، روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و نیز با تکیه بر اسناد به جای مانده از دوره‌ی قاجاریه، ضمن نگاهی کوتاه به وضعیت تولید و تجارت قالی خراسان در نیمه‌ی اول قرن سیزدهم هجری قمری (نوزدهم میلادی)، عوامل و چگونگی احیای این هنر صنعت در این دوره‌ی زمانی، مورد بررسی قرار گیرد. نتایج این تحقیق، نشان می‌دهد که در طی حکومت قاجاریان بر ایران (1210 1343 ه‌.ق؛ 1796 1925 م)، برخی از هنرها از جمله قالی و قالی‌بافی، به دلایل متعددی همچون نبود رقیب خارجی و برپایی چند نمایشگاه از قالی‌های ایرانی در کشورهای غربی، اوجی دوباره می‌یابد. بازرگانان و تجار ایرانی، به خصوص تبریزی‌ها، با توجه به شناختی که از سلیقه‌ی مردمان مغرب‌زمین پیدا کردند، در اکثر نقاط ایران از جمله در مشهد و سایر بلاد خراسان، کارگاه‌های بافت قالی تاسیس نمودند. این مهم، علاوه بر پشتیبانی دولت قاجاریه، به دلیل دسترسی فراوان به مواد اولیه‌ی موردنیاز برای بافت قالی در خراسان و همچنین، به رسمیت شناختن قالی به عنوان کالایی برای تجارت در این خطه بوده است.