بررسی سیر تحول کاشی کاری حرم مطهر رضوی از طریق مطالعه تطبیقی صحن انقلاب و کوثر

معماری فضاهای مقدس و از جمله حرم مطهر رضوی یکی از ابزارهای شناخت و تحلیل فرهنگ معماری تزیینی در گستره زمانی فرهنگ اسلامی ایرانی است. نگارندگان با مطالعه تطبیقی کاشیکاری صحن‌های انقلاب (به عنوان قدیمی‌ترین صحن حرم رضوی) و کوثر (متعلق به توسعه دوره اخیر) در پی شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های فرهنگ کاشیکاری ایرانی بودند. با توجه به اینکه صحن انقلاب متعلق به دوران تیموری و صحن کوثر متعلق به دوران معاصر است، نگارندگان با مطالعه تطبیقی این دو صحن از حیث کاشی‌کاری در پی شناخت تغییر و تحولاتی هستند که در طول زمان در کاشی کاری حرم مطهر رضوی صورت گرفته است. لذا پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوالات بود که کاشی کاری صحن‌های انقلاب و کوثر از چه ویژگی های بصری تزئینی برخوردارند، و چه شباهت ها و تفاوت هایی میان نقوش کاشی کاری صحن انقلاب و کوثر وجود دارد. لذا این تحقیق با هدف شناخت تغییر و تحولات هنر کاشیکاری حرم مطهر رضوی، به لحاظ ماهیت توصیفی و به لحاظ روش توصیفی تطبیقی و تحلیلی است. اطلاعات و داده‌های نظری به شیوه اسنادی گردآوری گردید. در بخش مطالعات میدانی، جداره‌های کاشی کاری صحن‌های مورد مطالعه، عکسبرداری و در گام بعدی پژوهش، آنالیز بصری تصاویر کاشی‌ها (نقوش) ابتدا به صورت دستی و سپس توسط نرم افزارهای گرافیکی انجام گردید. نتایج تحقیق نشان می‌دهد با گذشت زمان، استفاده از تکنولوژی (قاب‌های پیش ساخته فلزی) و مصالح جدید (آجر، کاشی و سیمان) و خلاقیت هنرمندان در طراحی کاشی‌ها (تنوع رنگی کاشی‌ها، ترکیب آجر و کاشی، گره‌بندی در کاشی‌کاری) باعث شده که سبکی جدید در کاشی های معاصر حرم امام رضا (ع) به وجود آید که واجد تفاوت‌های ملموسی با کاشی‌کاری سنتی تیموری و صفوی در صحن انقلاب است. در واقع هنرمندان و طراحان معاصر، از فرم‌های قاب‌بندی و طرح‌های کاشی‌کاری محدودتری استفاده کردند. لذا صحن کوثر به عنوان نمونه مطالعاتی معماری تزیینی دهه‌های اخیر، فاقد قاب بندی مربع می باشد. بر خلاف صحن انقلاب، نوع طراحی کاشی در صحن کوثر هندسی و براساس الگوهای چندضلعی است. کاشی های صحن انقلاب اغلب دارای نقوش سنتی مانند ختایی، گل و مرغ، جانوری و گلدانی می باشد، اما کاشی های صحن کوثر اغلب دارای نقوش آجرکاری و گره هندسی است. همچنین در صحن انقلاب نوع کاشی های به کار رفته (از نظر تکنیک‌های ساخت) متنوع تر از کاشی های صحن کوثر می باشد. با وجود تفاوت‌های ذکر شده، صحن‌های مورد مطالعه دارای برخی شباهت‌ها نیز هستند. هر دو صحن واجد قاب بندی‌های حاشیه، طاقنما و مستطیل هستند. نقوش نوشتاری و اسلیمی در هر دو صحن مشاهده شده و نقوش انسانی در کاشی کاری صحن های مذکور مشاهده نمی شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که یکی از بارزترین نقاط افتراق شیوه کاشیکاری در دو صحن مذکور عبارت از افول نقش طبیعت‌گرایی در کاشیکاری و تقویت نقش هندسه و گره‌چینی است.