چالش های مفهوم «استقلال»به عنوان یکی از منابع هویتی- فرهنگی ایرانیان

نگاهی گذرا به تاریخ ایران نشان می­دهد که مفهوم استقلال در برهه­های مختلف تاریخی و با تفاسیر مختلف (گاه متمرکز بر وجه سرزمینی/حاکمیتی و گاه فرهنگی) به دلیل موقعیت ژئوپلتیک ایران مورد تعرض قرار می­گیرد. اهمیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک سبب گردیده تا تمایل به نفوذ فرهنگی و نبود حاکمیت مستقل در ایران از سوی ایشان پی­گیری گردد. در واقع حضور پر رنگ بیگانگان از زمان قاجاریه باعث تبدیل این نکته به یکی از محورهای اصلی اندیشۀ سیاسی و گفتمان فرهنگی ایرانی شد. به همین دلیل در انقلاب اسلامی مفهوم «استقلال» در کنار «آزادی و جمهوری اسلامی» و «نه شرقی، نه غربی» در عرصۀ سیاست خارجی، به شکلی تمام­عیار به منصه­ی ظهور رسید. حتی با وجود مشکلات فراوان در جنگ تحمیلی، چارۀ حل مشکلات در زیر سوال رفتن این آرمان جستجو نشد. اما با تغییر شرایط پس از جنگ و نیاز به سازندگی کشور پس از 1368 از یک طرف، و از طرفی جریانی که از آن تحت عنوان «جهانی­شدن» نام برده می­شود، شرایطی به وجود آمد که مفهوم استقلال را با چالش­های جدی مواجه ساخت. روند سیاست­های داخلی و خارجی جمهوری اسلامی ایران پس از 1368 را به تعبیری می­توان فراز و فرود نحوه­ی مواجهه با این چالش دانست. مسئله اینجاست که چگونه استقلال کشور را که خواسته­ای تاریخی و آرمانی غیرقابل مذاکره است حفظ کرد اما به حفظ و گسترش مناسبات بین­المللی که لازمه­ی توسعه و پیشرفت است پرداخت؟ برای پاسخ به این پرسش در این مقاله ابتدا نگاهی نظری به مفهوم استقلال و عوامل مقوم آن خواهد شد و سپس مفهوم استقلال را در سه حوزه­ی فرهنگ، سیاست و اقتصاد مورد بررسی قرار می­دهیم. آنچه به طور خلاصه می­توان فرضیه­ی این مقاله دانست این است که عمده چالش اصلی برای حصول استقلال در ایران در عصر جهانی­شدن نه در حوزۀ فرهنگی و سیاسی بلکه در حوزۀ اقتصادی است.