علل و عوامل شکوفائی و رکود تمدّن اسلامی

پس از ظهور اسلام در شبه جزیره عربی و گسترش نسبتا سریع آن در سرزمینهای همجوار از جمله ایران، شام، مصر، مغرب و اندلس و در نتیجه تلاقی اندیشه های متعالی آن دین با اندیشه های ملل مغلوب، بخشی از ظرفیت فرهنگی و تمدّنی اسلام با میراث تمدّنی دیگر ملل در هم آمیخت و تمدّنی بالنده و شکوفا پدید آمد که با فراز و فرود از سده اول تا هفتم هجری به حیات پر بار خود ادامه داد و زان پس بر اثر علل و عواملی چند دچار رکودی این پژوهش بر آنست تا در یک نگاه علمی و مبتنی بر شواهد تاریخی، در گام نخست روشن سازد که براستی کدام عوامل زیر ساختی و شتاب زا موجب پیدایش آن تمدّن درخشان شده و در گام بعدی روشن نماید که کدام عوامل مزمن شد که از آن روز تاکنون همچنان تداوم یافته است.بررسی علل و عوامل شکوفائی این تمدّن از یک سو و تحلیل علل و عوامل رکود آن از دیگر سو از دیر باز مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته که حاصل آن ارائه نظریات و دیدگاههای گوناگونی در این باره است. در این میان در حالی که گروهی بر آنند که این تمدّن بسان یک ماشین به سبب پیدایش موانع و مشکلاتی از حرکت خود باز ایستاده و در صورتی که بتوان مشکلات و موانع پیش آمده را بر طرف ساخت، دیگر بار شاهد نوزائی و شکوفائی آن خواهیم بود، گروهی دیگر امّا، از منظری کاملا متفاوت بر این باورند که دوران تمدّن اسلامی به سر آمده و دیگر امکان بازآفرینی آن وجود ندارد و امید بستن بدان بی فایده است. زیرا آرزویی دست نیافتنی و یا رویائی وهم آمیز است.موجبات رکود آن را فراهم ساخته اند، تا از این رهگذر پاسخ درستی به این پرسش بیابد که آیا باز آفرینی تمدّن اسلامی ممکن است؟ و آیا ارائه الگویی از یک تمدن نوین که برخاسته از تمدّن پیشین باشد، درست است یا خیر؟