اندیشه های شیخ محمّد خیابانی و الگوی پیشرفت ایرانی

در فرآیند شکل­گیری و تداوم جنبش­های سیاسی و اجتماعی ایران، انگیزه­ها و اهداف رهبران و میزان استحکام مبانی فکری و اجرایی این جنبش­ها اصلی­ترین عنصر شاکلۀ آنها محسوب می­شود. در این گونه حرکت­های اجتماعی، مطالبات نیروها در قالب کلام و رفتار آنان متجلی می­شود و بررسی مرام­های آنان، این امکان را به پژوهشگر می­دهد تا به رهیافتی عمیق­تر از تحرکات تاریخی نائل شود. در نهضت شیخ محمد خیابانی، که له یا علیه وی تحلیل­ها و تفسیرهای متمایز صورت گرفته است، دستیابی به عوامل و عناصر اصلی شکل­دهندۀ افکار و اندیشه­های رهبران و آرمان­های نهضت از اهمیت اساسی برخوردار است. در این راستا، قیام خیابانی، به عنوان قیامی ضد استبدادی و ضد ارتجاعی، در پیِ تحقق اهداف قانون اساسی و مشروطیت و آزادی­خواهی و در حقیقت زمینه­سازی پیشرفت ایران بود و تجزیه­طلبی یا استقلال آذربایجان جایگاهی در اندیشه­های وی نداشت. پژوهش حاضر با شیوه‌ی توصیفی تحلیلی و با اتکاء به منابع دست‌ اول و تحقیقات جدید بر آن است تا به بررسی و تحلیل اندیشه­های شیخ محمد خیابانی و متعاقباً نقش آن در سمت و سوی الگوی پیشرفت ایران در واپسین سال­های سدۀ 13 ه. ش بپردازد. نتیجۀ تحقیق نشان می­دهد که اندیشه و مشی سیاسی و اجتماعی خیابانی برگرفته از جهان­بینی متعالی اسلام و نظام آرمانی و مطلوب سیاسی بود که به مثابۀ الگوی پیشرفت جامعۀ اسلامی ایران، قادر بود تا بدون پیروی از فرهنگ بیگانه، به اصلاح جامعه و توسعۀ همه­جانبۀ ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در آغاز سده 20 میلادی موفق شود.