الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی در تاریخ نگاری مهدیقلی خان هدایت

مسالۀ اصلی این پژوهش تبیین الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی در تاریخ­نگاری مهدیقلی خان هدایت می­باشد. در برخی از این منابع تلاش گردیده است که مدلی اسلامی- ایرانی برای پیشرفت ارائه گردد که از آن جمله می­توان به مورخ پرکار پایان دورۀ قاجاریه، مهدیقلی هدایت، اشاره کرد. بدین منظور با استفاده از روش تحقیق تحلیلی- تبیینی، آثار تاریخی وی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. تمرکز نویسنده معطوف به تبیین جریان­های ترقی­خواهانه، نتایج و آثار آن بوده است و فرضیۀ اصلی بهره­مندی مولف از تبیین­های عقلانی در تبیین مدل ملی پیشرفت می­باشد. گردآوری داده­های اطلاعاتی بر اساس روش کتابخانه­ای انجام یافته است. مهم­ترین نتایج بدست آمده نشانگر آن است که مهدیقلی هدایت یکی از نخستین مورخانی است که با بهره­مندی از روشی علمی توانسته است مدلی از پیشرفت را با استناد به فرهنگ اسلامی- ملی ارائه کند. آثار او را می­توان یکی از نمونه­های گذار از توصیفات صرف به تبیین­های عقلانی در تاریخ معاصر ایران دانست. وی با تاکید بر سه اصل خردگرایی، شریعتمداری و عدالت­جویی می­کوشد جریان­های ترقی­خواهانۀ عصر خویش و نتایج آن را مورد نقادی قرار دهد. اختصار و انتقاد دو وجه اصلی نگارش اوست. انواع تبیین­های عقلانی در تاریخ­نگاری وی مشاهده می­شود. هدایت با نقد جریان­های تجددخواه عصر خویش الگویی ملی برای حرکت ترقی­خواهانه ایرانیان ارائه می­کند که در آن هم بحران­های اجتماعی ناشی از مدرنیسم کنترل می­گردد و هم با نظام سلطۀ غربی که از راه رواج ارزش­های فرهنگی خود منابع معنوی و مادی کشور را به یغما می­برد مقابله می­شود. این یکی از مهم­ترین فواید پژوهش حاضر است که تاریخ را به­عنوان دانشی کاربردی و بااهمیت در توسعۀ کشور مطرح می­کند.