بررسی ضرورت الگوگیری از نهاد حسبه در بازطراحی نهادهای نظارتی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران

یکی از معدود نهاد/ساختارهای نظارتی که مبتنی بر مبانی عقلی و نقلی و نیز سیرۀ پیامبر اسلام (ص) و خلفای بعد از ایشان و نه به تقلید از تجارب دیگر کشورها، در نظام اداری کشورهای اسلامی ایجاد گردیده و با دارا بودن تشکیلات گسترده، مقررات دقیق و ضمانت اجرای قوی توانسته بود الگویی از کارآمدی نظام حقوقی اسلام - به ویژه در زمینۀ نظارت اقتصادی- را به جهانیان عرضه کند، نهادی است که وظیفۀ اجرای امر به معروف و نهی از منکر از سوی حکومت اسلامی را بر عهده داشته و بر همین اساس نهاد حسبه یا دایرۀ احتساب نامیده می­شده است. هرچند بر عملکرد نهاد حسبه انتقاداتی وارد گردیده است اما به نظر می­رسد فروکاستن آن به ساختارهای نظارتی موجود در نظام قضایی جمهوری اسلامی ایران، به دلیل فاصلۀ این سازمان­ها از مبانی دینی، فقدان اختیار یا اراده، عدم استفاده از ظرفیت­های مردمی و درگیر شدن در بوروکراسی پیچیدۀ اداری، منجر به ناکارآمدی این دستگاه­ها و نارضایتی مردم گردیده است. در این مقاله تلاش شده است ضمن بازخوانی جایگاه و عملکرد نهاد حسبه و با تکیه بر مبانی حقوقی (شرع و قانون اساسی)، دیدگاه­های بنیانگذار انقلاب اسلامی و تجارب تاریخی، ضرورت الگوگیری از نهاد یادشده را اثبات نموده و با نقد نهادهای مشابه موجود در نظام قضایی جمهوری اسلامی ایران، راهکار لازم برای بازطراحی آن را ارائه نماید.