تعارضات فکری- ساختاری در تمدن ایرانی- اسلامی و فقدان شکل گیری الگوی پیشرفت علمی

از زمانی که پیامبر اکرم (ص) یثرب را به مدینه­النبی تبدیل و این شهر مقام پایتختی اسلام را به عهده گرفت، زمینه­ی شکل­گیری تمدن اسلامی فراهم آمد. پس از رحلت پیامبر اعظم (ص) خلفای راشدین بیشترین تلاششان در جهت ادامه­ی سنت نبوی بود، گرچه در زمان خلیفۀ دوم کشورگشایی­هایی نیز صورت گرفت. اما امویان به جهانگیری پرداختند، تا این که به همت عنصر ایرانی سرنگون و دوران خلافت عباسی از اوایل قرن دوم شروع شد. عباسیان از یک سو به منظور جلال و جبروت بخشیدن بر خلافت خود در رقابت با امپراتوری بیزانس و از دیگر سو در جهت مقابله با ادیان یهودی و عیسوی و آیین­های غیر آسمانی ناچار بودند اسلام را مزین به قدرت استدلال در جهت اثبات حقانیت خود کنند. عباسیان که خود فاقد سوابق سیاسی، علمی و فلسفی بودند، برای تقویت بنیان اسلام، متوسل به دانشمندان ایرانی شدند. ابومسلم با قدرت نظامی آنان را بر سریر خلافت نشاند، برمکیان دستگاه دیوانی خلافت را پی­ریزی کردند و عبداله بن مقفع نخستین دانشمند ایرانی در دربار منصور بود که با ترجمه­ی «منطق ارسطویی» باب فلسفه را به سوی دنیای اسلام گشود. همو بود که شیوه ی حکومت داری را از میراث ساسانی در ساختار خلافت دخیل کرد. گرچه منصور پس از قتل مقفع، با دعوت از بختیشوع پزشک دانشگاه جندی شاپور نهضت تمدن­سازی اسلامی را آغاز کرد، اما از دوره هارون الرشید نهضت ترجمه­ی متون علمی -فلسفی و تاسیس بیت الحکمه اغاز شد. در این دوره الگوی پیشرفت تمدن اسلامی به یک الگوی جهانی تبدیل شد. در زمان مامون که تربیت ایرانی داشت نیز جریان الگوسازی تمدن اسلامی ادامه یافت. از دورۀ متوکل به دلیل ورود عنصر ترک به دربار و تعارض میان سه عنصر ایرانی - عربی و ترک از یک سو و از دیگر سو به دلیل غلبۀ علمای متعصب اهل حدیث، باب تعقل و تفلسف مسدود و ابواب تعبد دینی و تکبر عربی گشوده شد و الگوی پیشرفت تمدن اسلامی به خاموشی گرایید. در دنیای عرب حتی یک ابوعلی سینا و یک خوارزمی ظهور نکرد. تشکیل حکومت­های محلی ایرانی توسط طاهریان و به ویژه صفاریان و سامانیان از یک سو کشور ما را از سلطه­ی عنصر عرب رها کردند و از سوی دیگر گشایش فضای آزاد اندیشه­ورزی موجب احیاء علم و فلسفه در ایران عصر سامانیان شد. از این پس الگوی پیشرفت تمدن اسلامی تحت سلطه­ی عنصر عرب جای خود را به دوران الگوسازی تمدن ایرانی اسلامی داد و این همان تمدنی است که اروپا را از خواب بیدار کرد تا آنجا که پل والری شرق­شناس مشهور فرانسوی می­گوید : غرب، شرق را با زرتشت و اسلام را با ایران شناخت.