مناسبات پیشرفت و تربیت در تاریخ آموزش و پرورش ایران از دوره باستان تا پایان دوره پهلوی

این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی در پی بررسی نسبت ویژگی­های آموزش و پرورش دوره­های مختلف تاریخ ایران با مولفه­های تمدنی اسلامی می­باشد. این مولفه­ها بر اساس آراء اندیشمندان مسلمان در پنج بعد علمی - آموزشی، فرهنگی - اجتماعی، مذهبی - اخلاقی، اقتصادی - رفاهی و سیاسی - حکمرانی دسته­بندی شده­اند که جمعا بیست وشش مولفه را در بر می­گیرد. نتایج بررسی موید آن است که در میان این ابعاد، توجه به ابعاد فرهنگی - اجتماعی و مذهبی - اخلاقی بیشتر بوده و در بعد علمی - آموزشی، نظام تعلیم و تربیت در هیچ یک از ادوار تاریخی، توجه بایسته به مقوله­ی تفکر نداشته است. در میان مولفه­های تمدن اسلامی به طور کلی مولفه­های کسب معرفت و علم­آموزی، تزکیه، تقوا، خداباوری، اعتقاد به زندگی پس از مرگ و نگاه اصیل به خانواده در نظام آموزشی بیشتر مورد توجه بوده­اند. اما مولفه­های ذیل تفکر، تربیت­ بدنی، روحیه خطرپذیری، روحیه تلاش و سخت­کوشی، نفی تفکر دنیاگریزی، ارتقای توان کارآفرینی، تربیت افراد مسئول برای تغییر فکری امت و تربیت نیروی انسانی ماهر و کارآمد در نظام آموزشی دوره­های مختلف غایب بوده است. مجموعه­ی مولفه­های مورد توجه نیز در یک دوره­ی زمانی مجتمع نیستند، و این بدان معناست که در هر دوره فقط بخشی از مولفه­ها مورد توجه قرار گرفته اند، در حالی که برای تحقق مولفه­های تمدنی باید تمام یا دست کم اکثر آنها در نظام آموزشی مورد توجه قرار گیرند. به همین دلیل، صرف وجود رد پای این مولفه­ها در برخی دوره­های تاریخی، موید کارکرد موثر آنها در تحقق مولفه­های تمدنی و پیشرفت محسوب نمی­شود. در تمام دوره­ها به علت حضور معلم به عنوان یک مرجع قدرت، ویژگی­هایی که نیازمند خودپیروی در فرد بوده از جمله تغییر فکری امت و ارتقای توان کارآفرینی مغفول مانده است.