تقابل دو مفهوم مذهب و عرفان در آثار شاعران قرن هشتم هجری مطالعه موردی: آثار حافظ

یکی از مهمترین دغدغه های عرفان اسلامی، توجّه به شریعت است زیرا بدون عمل به دستورات شریعت، مقصود نهایی برای عارف حاصل نخواهد شد. نزاع همیشگی عرفا و متشرعین مبنی بر این که گاه عارفان از شریعت در می گذرند و مذهب و عرفان در زمینه های مختلفی با هم اختلاف و تعارض دارند، نکته ای است که ظاهر برخی ابیات حافظ نیز به آن دامن می زند. حافظ در بسیاری از ابیات دیوانش عناصری از مذهب را مورد طنز و تردید و انکار قرار داده است دلایل وجود تضادهای ظاهری بین مذهب و عرفان در دیوان حافظ موضوع این مقاله است.در این مقاله با هدف رسیدن به نظر و اعتقاد واقعی حافظ در زمینه مذهب و مذهب داری و اثبات عرفان عمیق او که هیچ گونه تضاد و تعارضی با مذهب ندارد، تضادهای موجود در دو دسته کلّی به شرح زیر رفع گردیده اند: ابیاتی که مخاطب آن متشرعین متظاهر و ریاکار عصرند و حافظ از سر انتقاد و اعتراض و حتّی لجبازی و تمسخر آنان چنان اظهار نظرهایی نموده است و دسته دیگر که حاوی نظرگاه درست و دقیق شاعر است و فقط در نگاه اوّل و در ظاهر آن ها، نکته ای منفی و متضاد استنباط می شود و حافظ با به کار بردن واژه ای در آن ابیات، خواننده اثرش را به غرض و مقصود اصلی خویش رهنمون می شود و نهایتاً باید گفت که حافظ هیچ نظر کلّی و قطعی و روشن و طنزآمیز در مورد انتقاد به عناصر مذهب نداشته و ندارد بلکه با مذهب داران ریاکار عصر در تعارض و تضاد است.