گاه دوم دانش در گام دوم انقلاب تاریخ فرهنگی «دانشگاه»؛ تولد دانشگاه و رهایی از ایدۀ «یونیورسیته»

«دانشگاه» همچنان لفظی بیمعنا برای انسان ایرانی است. آنچه از دانشگاه میفهمیم، اگر فروتر از «یونیورسیته» نباشد، فراتر نیست. انسان ایرانی گرچه در گام نخست از سیطرۀ لفظ «یونیورسیته» رهایی یافته است، اما معنایش همچنان بر «دانشگاه» ایرانی سنگینی میکند و اجازه نمیدهد این واژۀ شرقی، عمق تاریخی و فرهنگی خویش را پدیدار و نهادینه کند. یونیورسیته براساس رسیدن به استقلال شکل گرفته است. در حوزۀ اروپای جنوبی (یونیورسیتۀ بلونیا و پاریس) این استقلال با «یگانگی دانشجویان» (اتحادیه دانشجویی) صورت یافت و در حوزۀ اروپای مرکزی (یونیورسیتۀ برلین) این استقلال توسط هومبولت و اشلایر ماخر و بعدها توسط گادامر، یاسپرس و هابرماس با ایدۀ «یگانگی دانش» یا «جهان دانش» نظریهپردازی شده است. با وجود تحقیقات و تالیفات متعدد درخصوص دانشگاه، تاریخ دانشگاه در ایران مبهم است و به سبب خاطرات عیسی صدیق، فقط «تاریخ سازمان دانشگاه» برجسته شده، اما تاریخ شکلگیری معنا و ایدۀ دانشگاه کاویده نشده و همین امر سبب گشته است سازمان دانشگاه از ایدۀ آن بیگانه باشد. برای فهم تاریخ ایدۀ دانشگاه باید رویکردی ریشهشناختی و زبانشناختی به این واژه داشت، زیرا الفاظ بر معانی دلالت دارند. این پژوهش با پیگیری تولد ساختواژۀ «دانشگاه» در متون تاریخی نیمۀ اول سدۀ چهاردهم خورشیدی، «تاریخ فرهنگی دانشگاه» را بازروایت میکند. منظومۀ زبانی فارسی، کنشگران و عمق تاریخی آن، اصطلاح «یونیورسیته» را برنمیتابد و کلمۀ «دانشگاه» در بهمن 1313 در انجمنی تحت عنوان «انجمن وضع لغات و اصطلاحات علمی» در نظام فرهنگ ایرانی زاییده میشود. این گامِ اول برای رهایی از لفظ «یونیورسیته» بوده، اما گام دوم، هدفی است که این مقاله برای رهایی دانشگاه از سیطرۀ معنایی یونیورسیته دنبال میکند. تحلیل تاریخی و ریشهشناختی نشان میدهد یونیورسیته در پی مستقلبودن است، اما ساختواژۀ «دانش+گاه» در پی متحرکبودن. «گاه»، مکانِ عمل و حرکت است، نه نشستن یا جمعشدن. درنتیجه در نظام معنایی ایرانی، «گاه» و «گاموارگی دانش» بیش از «گان» و «یگانگی دانش» اهمیت دارد. در ایدۀ گاموارگیِ دانش، کثرتی در عین وحدت شکل میگیرد و البته ایدۀ غربیِ یونیورسیته را نیز هضم میکند. دانشگاه فراتر از آموزشگاه و پژوهشگاه است که «محل اجتماع محققان» برای تعلیم یا تولید دانش باشد. دانشگاه سرچشمهای است که دانش از آن به تمام جامعه گسیل میشود تا جامعه به مرتبۀ دانایی ارتقا یابد. دانشگاه «محل اعزام محققان» و «محل گسترش دانش» است.