نقش کتیبه‌ها و نگاره‌های عاشورایی در معماری خانه‌های‌تاریخی دوره قاجار یزد

اظهار ارادت و توسل به ائمه اطهار از اصول ثابت جاری در زندگی طیف زیادی از مردمان شهر یزد است. برگزاری مراسم روضه‌خوانی در منقبت سالار شهیدان از گذشته تا به امروز در حیاط خانه‌های قدیم و برخی خانه‌های جدید، در یزد رواج داشته است. امروزه تعدادی از خانه‌های تاریخی یزد، روضه‌خوانی‌های تاریخی دارند که در روزهای مشخصی از سال، بخصوص در ماه محرم و صفر مشهور شده و بر اساس سنتی مشخص عزاداران و هیئت‌های مذهبی در آن خانه‌ها حضور می‌یابند. ظرفیت فضایی حیاط‌های خانه‌های تاریخی و نحوه تبدیل خانه به حسینیه پیش‌ازاین در مقالاتی بررسی و تحلیل‌شده است؛ لیکن در تعدادی از خانه‌های تاریخی نفیس یزد در دوره قاجار، ارادت به سیدالشهدا و نمادها و نشانه‌های این ارادت، به‌صورت کتیبه بر دیوارهای حیاط کتیبه و تثبیت‌شده است. هدف از تحقیق حاضر انجام مطالعات میدانی به‌منظور شناسایی این دسته از خانه‌ها بوده است. در این تحقیق پس از شناسایی ده خانه تاریخی و بازدید میدانی از آن‌ها، اطلاعات حاصله به روش تحلیلی- تفسیری موردبررسی قرار می‌گیرد و ضمن معرفی خانه‌های مذکور، صورت کتیبه‌ها، نگاره‌ها و نمادهای به‌کاررفته معرفی و مقایسه می‌شود. مهم‌ترین این نمادها و نگاره‌ها، کتیبه بخش‌هایی از ترکیب‌بند مشهور محتشم کاشانی است. کامل‌ترین ارائه این شعر در خانه تاریخی ملک‌زاده انجام‌شده است. در خانه‌های تاریخی شهید صدوقی، عبدالوهاب ملک، مودت، حیدر زاده، حیاط بیرونی خانه گرجی و خانه مهندس لطفی نیز بخش‌هایی از این شعر آمده است. از دیگر نمادهای به‌کاررفته می‌توان به درخت سرو و کبوتران با کتیبه «واحسیناه» بر درخت اشاره کرد. سایر عبارات و ادعیه و توسل‌ها ازجمله عبارت یا اباعبدالله الحسین نیز در تزیینات تعدادی از خانه‌ها مشاهده می‌شود. در مقاله حاضر ضمن معرفی موقعیت هریک از نگاره‌ها و نمادهای مذکور، مفاهیم، معانی و مضامین کلی به‌کاررفته در این نمادها و کتیبه‌ها تبیین می‌شود. بررسی وضعیت اجتماعی و تاریخی یزد در زمان احداث این خانه‌ها که مصادف با اوایل دوره قاجار نشان می‌دهد، اکثر خانه‌های مذکور متعلق به تجار مهاجر به یزد هست که یکی از انگیزه‌هایشان حفظ دین و تعلقات مذهبی در شرایط ناپایدار اقتصادی امنیتی آن دوره بوده است.