شبیه مضحک؛ تولد کمدی از بطن تراژدی

تعزیه‌خوانی در جامعه‌ی دوره‌ی ناصری و چند دهه‌ی پس‌ازآن به اوج شکوفایی و درخشندگی خود رسید و جاذبه‌ی خاصی در میان توده‌ی مردم یافت. در آن زمان، درباریان و حکومت و اعیان و اشراف به دلایل مختلف از تعزیه‌خوانی حمایت می‌کردند و آن را هرسال با جلال و جبروت مخصوصی در تکیه‌ها و تکیه‌ی دولت و حیاط خانه‌های خود برپا می‌کردند؛ و از سوی دیگر مردم کوچه و بازار و سرسپردگان خاندان پیامبر که رکن اصلی حامیان و مشوقان مجالس تعزیه‌خوانی بودند و بانیان واقعی تعزیه‌خوانی‌ها را در تکیه‌های محلی و میدان‌ها و کاروانسراها و فضای باز زیارتگاه شکل می‌دادند، این مجالس را باشکوهی درخور قهرمانان دینی برگزار می‌کردند. اما تغییر و تحولات در دوران ناصرالدین‌شاه، اعم از تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تاثیرات بسیاری بر امور زندگی مردم گذاشت. این تغییرات امور مذهبی را نیز دربگرفت. از طرفی علاقه‌ی ناصرالدین‌شاه به شبیه‌خوانی به روند گسترش این پدیده در جامعه سرعت بخشید و به آن شکوه و عظمت زیادی داد که این شکوه و عظمت به خارج‌شدن تعزیه از مسیر اصلی که همانا برگزاری مراسم عزاداری باشد کمک کرد و آن را تبدیل به مراسمی سرگرم‌کننده البته در کنار سوگواری کرد، و از طرف دیگر حال و هوای برگزاری این مراسم‌ها در تکیه دولت مسیری گشود برای تولید هرچه بیشتر عوامل سرگرم‌کننده برای تماشاچیان پس موجب ایجاد تنوع در تعزیه‌نامه‌ها شد و گوشه‌ها مورد اهمیت قرار گرفتند و در مرحله‌ی بعد شبیه مضحک رشد و نمو کرد و مورد استقبال قرار گرفت. شبیه مضحک به‌مرور با تطور و تحول در مضامین خود به سمت جداشدن کامل از مضامین اصلی ‌رفت و موجب افزوده شدن موضوع‌های اساطیری، تاریخی دینی و تاریخی غیردینی، و قصه‌های عامیانه ایرانی اسلامی به موضوع‌های تعزیه‌های اصلی شد. در این مقاله به زمینه‌ها و علل پیدایی شبیه مضحک پرداخته خواهد شد. این‌که از بطن تعزیه، که نوعی تراژدی محسوب می‌شود، شبیه مضحک نوعی نمایش کمدی پدید می‌آید.