حکمت عملی در مصیبت‌نامه عطار نیشابوری با تاکید بر اخلاق

حکمت در جهان‌بینی اسلامی، عصاره خرد و روشن‌بینی ضمیر حکیمی است که شایستگی راهبری و هدایت انسان‌ها را دارد. حکمت عملی، شاخه‌ای از حکمت و ناظر به کنش و اعمال و رفتار انسان است؛ چه در ارتباط با خدا و چه ارتباط با خود و چه ارتباط با دیگران. حکمت عملی درحقیقت رهنامۀ زیست انسانی در دنیاست؛ بنابراین، واکاوی و موشکافی ابعاد آن از دیدگاه‌های مختلف اهمیت زیادی دارد. عطار نیشابوری، عارف و حکیم برجستۀ ایرانی قرن ششم، ازجمله کسانی است که واکاوی ابعاد حکمت عملی در اندیشۀ او می‌تواند به غنای تحقیقات علمی‌ ‌ فرهنگ ایرانی بیفزاید. در مقالۀ پیشِ رو، تلاش شده است حکایات موجود در کتاب مصیبت‌نامۀ عطار، به روش تحلیل مضمون تبیین و تحلیل شود. این مقاله درپی پاسخ به این پرسش کلی بوده است که شاخص‌ترین و مهم‌ترین مضامین حکمت عملی در اندیشۀ عطار، چه مواردی است و جهان‌بینی عطار در حوزۀ تدبیر امور فردی و اجتماعی چگونه است؟ عطار به‌عنوان یک اندیشمند عارف، در حوزۀ تربیت فردی و تربیت سامان سیاسی و اجتماعی زندگی انسان دیدگاه‌های بسیار مهمی دارد. برای تبیین این اندیشه‌ها نخست، کل حکایات مصیبت‌نامه کدگذاری و دسته‌بندی محتوایی شدند که نتیجه‌ای چنین به‌دست آمد: در این کتاب مجموعاً 372 حکایت نقل شده است که در بررسی‌های ما، 127 حکایت در بخش اخلاق، 37 حکایت در بخش سیاست مدن و بقیۀ حکایات به عناوین متفرقه (غیرمرتبط با تحقیق حاضر) کدگذاری شده‌اند. اخلاق در میان سه بخش دیگر، بیشترین حکایات مرتبط با این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ هم بدان دلیل که اخلاق پایه و مایۀ تدبیر منزل و سیاست مدن است، یعنی تداوم آن‌ها به تقویت اخلاق است و هم بدان دلیل که عطار عارف است و عرفان، زیستی اخلاق‌محور را تجویز می کند. 127 حکایت در حوزۀ اخلاق دسته‌بندی شده است که خود آن ذیل سه فصل چهارچوب‌بندی شده است: 1. ارتباط با خدا، 2. ارتباط با دیگران، 3. ارتباط با خود. حکایات عطار دربارۀ تدبیر منزل، نتیجۀ مهمی به‌دست نمی‌دهد؛ بنابراین، می‌توان گفت که لااقل در این کتاب، حوزۀ تدبیر منزل برای عطار اهمیت زیادی نداشته است. در حوزۀ تدبیر امور سیاسی و حکمرانی، عطار چهار شاخصۀ مهم را برای حاکم جامعۀ اسلامی واجب می‌شمارد که عبارت‌اند از: 1. عدالت‌ورزی، 2. ساده‌زیستی، 3. بخشش و بخشودگی، 4. نصیحت‌پذیری. عطار در حوزۀ سیاست مدن، هم در مقام یک حکیم، تجویزهای سیاسی دارد و هم خود به‌عنوان یک کنشگر سیاسی‌‌اجتماعی، تندترین انتقادات را متوجه حکومت‌های زمانۀ خود می‌کند.

Practical Wisdom in Muṣībat-Nāma of Attar of Neyshabouri with Emphasis on Morality

In the Islamic worldview, Wisdom is the extract of intellect and enlightenment of the wise conscience of Thoughtful that is worthy to leading and guiding human beings. Practical wisdom is a branch of wisdom that oversees human action and behavior; whether in relation to God or in relation to oneself or in relation to others. Practical wisdom is in fact the guide of human life in the world;­ therefore, analysis and scrutiny of its dimensions is very important from different perspectives. Attar of Nishapur, Prominent Iranian mystic and sage of the sixth century, including those that an analysis of the dimensions of practical wisdom in his thought can add enriching the scientific research of Iranian culture. ­In the following article, been tried explain and analyze the anecdotes in the book of MuṣībatNāma, by content analysis method. This article seeks to answer this general question that what are the most prominent and important themes of practical wisdom in Attar’s thought? And what is Attar’s worldview in the field of managing individual and social affairs? ­Attar as a mystic thinker, has very important views in the field of individual education and education of political and social order of human life. To explain these ideas, first, all the anecdotes of the MuṣībatNāma were coded and content categorized, which resulted in the following: A total of 372 anecdotes have been quoted in this book in our reviews, 127 anecdotes in the field of ethics, 37 anecdotes in the field of civil policy and the rest of the anecdotes are coded as miscellaneous (unrelated to the present study). Ethics, among the other three sections, has the most anecdotes related to this research; also, because ethics is the basis of home planning and civil politics, That is, their continuation is to strengthen morality and also because Attar is a mystic and mysticism prescribes a moraloriented biology. 127 anecdotes are categorized in the field of ethics, which itself is framed in to three chapters: 1.Communication with God, 2. Communication with others, 3. Communication with oneself. Attar’s anecdotes about Household management do not yield significant results; therefore, it can be said that at least in this book, the field of Household management was not very important for Attar. In the field of political affairs and governance, Attar considers four important characteristics obligatory for the ruler of the Islamic society that these are: 1. Justice, 2. Simplicity, 3. Forgiveness, 4. Advice. Attar also has political prescriptions in the field of civil politics, as a sage and as a sociopolitical activist; he sharply criticizes the governments of his time.