عقل عملی و نقش آن در اخلاق سینوی

در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی و تا حدی تطبیقی ابتدا گزارشی از آراء شاخص حکمای مسلمان در مورد عقل عملی و ریشه های آن در آثار ارسطو عرضه می شود آنگاه تبیینی نو از رای ابن‌سینا در مورد ادراکی یا تحریکی بودن عقل عملی بر اساس مبانی نفس شناسی وی ارائه می شود و اجمالا تقابل آن با نظر فارابی مورد بررسی قرار می گیرد. در ادامه بر اساس معانی دو گانه حکمت عملی در آثار ابن‌سینا نقش عقل عملی در اخلاق سینوی مورد بررسی قرار می گیرد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که ابن‌سینا بر اساس مبنای خود در تفکیک قوا هرگز یک فعل را به نحو اولی و ذاتی به دو قوه نسبت نمی دهد بر همین اساس ادراک کلیات معقول فعل ذاتی عقل نظری و ادراک جزئیات نیز فعل ذاتی قوای مدرکه نفس حیوانی است و ابن‌سینا عقل عملی را بدین سبب هرگز مدرکه نمی داند. فعل ذاتی عقل عملی استنباط حسن و قبح و خیر و شر افعال جزئی با استفاده از مدرکات قوای ادراکی است. این کارکرد عقل عملی برای حکمت عملی به مثابه علم، نقشی سلبی و زمینه ساز و برای حکمت عملی به مثابه فضیلت، نقشی ایجابی تحریکی دارد. البته در این میان نباید نقش مهم دیگر عقل عملی نیز در تولید گزاره های مشهوری اخلاقی در سطح عامه مردم مغفول بماند.

practical reason and its role in avicennian ethics

this article employs an analytical descriptive and, to a certain extent, a comparative methodology to examine the prominent views of muslim philosophers regarding practical reason and its origins as rooted in aristotle’s works. then, a novel explanation of avicenna’s opinion regarding the cognitive or stimulating nature of practical reason based on his principles of psychology is presented and briefly contrasted with farabi’s opinion. the role of practical reason in avicennian ethics is subsequently examined in light of the dual meanings of practical wisdom in his works. the findings of this study indicate that avicenna, based on his foundations in the separation of faculties, never attributed a single action to two faculties in an essential and primary manner. consequently, the perception of reasonable generalities is an essential act of theoretical reason, and the perception of particulars is an essential act of the animal soul’s faculties. therefore, avicenna does not consider practical reason to be a cognitive faculty. the essential act of practical reason is the inference of the beauty or ugliness, and goodness or badness of partial acts as evidenced by perceptual faculties. this function of practical reason has a negative preliminary role for practical wisdom as science and a positive, stimulating role for practical wisdom as a virtue. however, one should not overlook the other significant function of practical reason in producing moral propositions generally accepted by the common people.