اوصاف و مضرات نفس اماره در مثنوی مولوی و شیوه‌های رهایی از آن

یکی از سرسخت‌ترین بت‌هایِ درونی که به‌عنوان مادر تمامی اعمال ناپسند اخلاقی و مانعی بس بزرگ و نیرومند در سیر و سلوک آدمی شناخته می‌شود، «نفس اماره» است که به ‌‌‌سادگی نمی‌توان از چنگال مکر، ترفند و شرارت‌های او رهایی یافت. موضوع نفس اماره، حضور پُر رنگی در مثنوی معنوی دارد؛ ولی شیوۀ بیانی مولانا در مثنوی (تداعی- گویی و جرِّ جرّار کلام)، منجر به پراکندگی مطالب و مانع شناخت دقیق مخاطبان از اندیشۀ جامع وی نسبت به آن گردیده است. در این پژوهش، با جمع تمامی ابیات پراکندۀ موضوع نفس اماره در مثنوی و تحلیل آنها بر اساس خود مثنوی، این نتیجه حاصل شد که برخلاف پریشانیِ بیانی و پراکندگی ابیات، مثنوی دکانِ وحدت و انسجام فکری و معنایی است و مولانا در اثر خود می‌کوشد تا تصویر کاملی از اندیشۀ خود نسبت به موضوع «نفس اماره» را به‌عنوان یکی از موضوعات کلیدی و پُر تکرار عرفان و اخلاق اسلامی، به نمایش بگذارد. همین انسجام معنایی باعث شده تا وی جدا از یادکردِ ویژگی‌ها و اوصاف منفی نفس اماره و به میان آوردن مضرات اخلاقی متعدد و برحذر داشتن افراد از پیروی از آن، به شیوه‌هایی همچون: بی‌اعتنایی به خواست نفس اماره و تقوا ورزیدن، نماز و طاعت، جوع و گرسنگی، پیمان بستن با خدا، دوری از صفات جسمانی، یاری جستن از اولیای الهی، ذکر حق، فضل ایزد، توفیق و اراده و قدرت خدا و... نیز برای رهایی از این دوزخ هفت دَر اشاره کند تا سالکان و گرفتاران بتوانند با تزکیه و تهذیب و دفع این دشمن درونی، به مدارج بالا صعود کنند و به مقام فنا و وصال حق برسند.

attributes and harms of the spirit of lasciviousness in masnavi-ye-maʿnavi and methods of getting rid of it

one of the strongest inner idols, which is known as the mother of all immoral and evil deeds and a very big and powerful obstacle in human life, is the spirit of lasciviousness, the subject of spirit of lasciviousness has a bold presence in the mathnavi; but rumi’s method of expression in mathnavi (association and brainstorming) has led to the dispersion of the content and prevented the reader from knowing his comprehensive thought about it. in this study, by collecting all the scattered verses on the subject of spirit of lasciviousness in mathnavi and analyzing them, it was concluded that despite the expressive confusion and scattering of verses, mathnavi is a clear example of unity and intellectual cohesion and semantic coherence and in his work, rumi tries to show a complete picture of his thought on the subject of spirit of lasciviousness as one of the key and repetitive topics of islamic mysticism and ethics. this semantic coherence has caused him to not only mention the negative characteristics and attributes of the spirit of lasciviousness and bring about various moral harms and warn people to follow it,but also to point in ways such as: disregarding the will of the spirit of lasciviousness and piety, prayer and worship, starvation and hunger,, etc. to get rid of this seven doors hell in order to seekers and the captives can ascend to the highest levels and reach the place of annihilation and joiner of god by cultivating and refining this inner enemy.