آموزه حد وسط ارسطویی: نقد دو خوانش و ارائه برداشتی جدید

در نگاه ارسطو هر عاطفه یا خواست یا رفتاری به شرطی فضیلت‌مندانه است که در میانه دو حد افراط و تفریط قرار داشته باشد؛ یعنی حد وسط باشد. از سویی، از منظر ارسطو، فضیلت جزء جدایی‌ناپذیر سعادت است؛ چون وی سعادت را فعالیت نفس در انطباق با فضیلت کامل می‌داند. منظورش این است که صرف داشتن صفات و ملکاتی شایسته برای سعادت کفایت نمی‌کند؛ بلکه باید فضایل در زندگی بروز و ظهوری عینی داشته باشند و در رفتار خود را نشان دهند. بدین ترتیب فضیلت و به تبع آن حدوسط در نظام اخلاقی ارسطو نقشی قاطع ایفا می‌کند و تضعیف آن به تضعیف کلیت نظام اخلاقی وی می‌انجامد. این آموزه در طی تاریخ بسیار اثرگذار بوده و اغلب متفکران مسلمان و مسیحی آن را پذیرفته‌اند. با این همه، برخی از فلاسفه بر آن نقدهای جدی وارد ساخته‌اند. در روایت رایج، حد وسط قاعده‌ای است که بنا است در هر وضعیت با رجوع به آن و استمداد از آن، رفتار یا احساس یا خواست فضیلت‌مندانه تشخیص داده شود. بیشترین نقد متوجه این روایت است و از همین رو است که به تفصیل بیشتری به آن خواهیم پرداخت. به دلیل این نقدها برخی آن را یکسره رد کرده‌اند؛ اما برخی رد یکسره آنرا منصفانه ندیده و روایت‌های معتدل‌تری از آن عرضه کرده‌اند تا این نظریه بتواند در برابر این نقدها تاب آورد. آنها گفته‌اند قصد ارسطو از قاعدة حد وسط، نه ارائه قاعده و راه‌کار عملی و کاربردی، بلکه تنها تحلیل مفهومی فضیلت بوده است. در این مقاله این رای هم رد می‌شود و این احتمال مطرح می‌گردد که بسا مقصود ارسطو از قاعدة حد وسط، نه ارائه یک راه‌کار در حوزة عمل اخلاقی و نه تعریف فضیلت بوده است، بلکه این قاعده و توضیحات مرتبط با آن می‌تواند نشانه‌ای از گرایش ارسطو به اخلاق وضعیت باشد.

Aristotle’s Doctrine of the Mean: A Critique of Two Readings and a New Interpretation

Aristotle’s theory of the Mean plays a significant role in his ethical system. The theory appears in the second book of Nichomachian ethics. The most prevalent reading of theory is that Aristotle tries to provide an action guide for moral agents to determine the most appropriate and right decision in different and problematic circumstances. More than 15 critics are presented in this article about this interpretation. Because of the criticisms of this kind, some moral philosopher have offered a second reading according to which Aristotle’s does not aim to offer an action guide, rather his main purpose is conceptual and analytical analysis of virtue to understand the exact meaning of moral virtue and to distinguish it from other excellences. This idea is also criticized. At the end, a new interpretation is offered: Aristotle neither wants to give an action guide nor to offer a method for analyzing the virtue, but his theory is just a sign of his support of situation ethics, according to which it is impossible to present a general and valid rule by which the agent can distinguish the right decision in different circumstances. Rather, each situation has its own characteristics, and the moral agent must be trained in such a way that he can consider these different aspects and avoid falling into the trap of extremism.