پیوند اخلاق فلسفی و دینی در الذریعة راغب اصفهانی

برخی از حکمای اسلامی، گرچه در نظام اخلاقی خویش متاثر از فیلسوفان یونان باستان بوده‌اند، ولی اغلب تلاش داشته‌اند اخلاق فلسفی آنها را با آموزه‌های ناب دینی مخلوط کنند و یک نظام اخلاقی تلفیقی (فلسفی-دینی) ارائه نمایند. راغب اصفهانی، صاحب کتاب شریف الذریعة الی مکارم الشریعة، یکی از این حکمای مسلمان است. نظریه اخلاقی راغب در این کتاب را می‌توان در زمره نظریه‌های اخلاق فضیلت قرار داد. راغب گرچه در ساختار کلی نظریه اخلاقی‌اش، متاثر از اخلاق فضیلت افلاطون و ارسطو است، اما در محتوای علمی آن کتابی نظریه‌ای کاملاً دینی و قرآنی است و چندان رنگ و بوی فلسفی ندارد. وی به خوبی، اخلاق فلسفی و قرآنی را به هم آمیخته است. یکی از ابتکارات مهم راغب در این کتاب که ناشی از بهره‌گیری وی از قرآن کریم است، افزوردن فضایل دینی به فضایل چهارگانه اصلی فلسفی یعنی حکمت، عفت، شجاعت و عدالت است. وی چهار فضیلت هدایت، رشد، تسدید و تایید را به عنوان فضایل توفیقی بر آنها می‌افزاید. به عقیده راغب، هیچ کس، راهی به هیچ یک از فضایل ندارد مگر به هدایت الهی و رحمت او. تقسیم عدالت به مطلق و مقید که بر گرفته از آیات قرآن و به نوعی راه‌گشای حل اختلاف حسن و قبح عقلی و شرعی معتزله و اشاعره است، نیز از ابتکارات راغب است که در کلام دیگر حکمای اسلامی دیده نمی‌شود.

The Combination of Philosophical and Religious Ethics in Raghib Isfahani’s Al-Dhariʿa

Although some Muslim scholars have been affected in their ethical system by ancient Greek philosophers, they have also added some Islamic teachings to it and established a combined ethical system (philosophical and religious). Raghib Isfahani, the author of Al-Dharīʿa, is one of these Muslim scholars whose ethical system in this book should be regarded as a combined Islamic Virtue Ethics. It is the combination of Quranic and Philosophical Virtue Ethics. The general framework of his theory is philosophical adopted from Aristotle’s and Plato’s Virtue Ethics, however, the content of his theory is completely Islamic and Quranic. One of the significant innovations of Raghib in philosophical Virtue Ethics is adding religious virtues to moral virtues. He added theses four religious virtues: Hidāya (God’s guidance), Rushd (God’s supplement), Tasdīd (God’s giving strong will to individuals) and Taʾyīd (God’s assistance) to Plato’s four ethical virtues (wisdom, temperance, courage and justice). He has called them Tufīqī virtues. According to Raghib, there is no way to obtain virtues but by God’s guidance and supplement. By inspiration from Quran, he divided justice into absolute and conditional one. This innovation help us in reconciling Muʿtazilites and as Ashʿarites dispute in being moral goodness and badness rational or religious.