فلسفه علم و مواضع پیشاعلمی ابن هیثم

صرف نظر از تعاریف متعدد از فلسفه علم، می­توان به تعریف نسبتا جامع و قریب الاقوال نزد عموم فیلسوفان علم دست یافت؛ فلسفه علم شناسایی و تبیین مفاهیم، روش­ها، جهان بینی­ها، پیش فرض­ها، قوانین و اصول حاکم بر علوم است. بر این اساس فلسفه علم، معرفتی درجه دوم محسوب می­شودکه مسائلی از قبیل بحث و بررسی روش­های حاکم بر علم از مهم­ترین آنهاست. مبحث استقراء در علم، چگونگی و میزان اعتبار بخشی آن به علوم تجربی از زمره­ی مباحثی است که همواره، چه بعد از نامور شدن پژوهشی فلسفی به نام فلسفه علم و چه پیش از رسمیت یافتن این شاخه از فلسفه­های مضاف، نزد فیلسوفان و نیز عموم عالمان تجربی نه تنها مطرح که معرکه آرا بوده است. ابن هیثم نیز اگر چه بسیار پیش­تر از فلسفه علم رسمی می­زیسته است، اما تحقیقات عمیق وی در علم به ویژه فیزیک نور مبتنی بر اصول، قوانین و روش شناسی خاصی بود که با استناد به آنها نه تنها می­توان مولفه­های فلسفه علمی وی را شناسایی و تبیین کرد، بلکه می­توان پیشگامی وی در این عرصه را حتی پیش از شکل­گیری فلسفه علم جدید اثبات کرد. این نوشتار با استناد به آثاری از ابن هیثم، در صدد آن است تا اثبات کند تحقیقات و پژوهش­های علمی ابن هیثم پس از اتخاذ مواضع در مقولاتی بوده است که فیلسوفان علم در دوره­ی جدید آنها را به عنوان موضوعات اصلی فلسفه علم در رشته­ایی دراز دامن به نقد و بررسی کشیده­اند. از این دسته اتخاذ مواضع پیشا علمی از سوی ابن هیثم می­توان به استقراء گرایی وی به ویژه در فیزیک نور، تکرار مشاهده دیدنی­ها یا «ابصار المبصر»، ادراک «بالتامل»، در مقابل ادراک « بالبدیهه»،ادراک «بالمعرفه» در مقابل ادراک «بالحس المجرد»، «معرفه المسبقه» و نیز رابطه مابعدالطبیعه و علم اشاره کرد