حرکت و ادراک آن در نظر ابن هیثم

کتاب المناظر ابن هیثم در هفت مقاله تنظیم شده است. بخش اصلی مقالۀ دوم با عنوان خواص محسوس اجسام مرئی، علت و چگونگی ادراک آنها، به چگونگی ادراک تعدادی از خواص محسوس اجسام مرئی اختصاص یافته است. فصل سوم از مقاله دوم با عنوان فی کیفیة ادراک کل واحد من المعانی الجزئیة التی تدرک بحاسة البصر، چگونگی درک خواص محسوسی را تشریح می کند که از طریق چشم (بینایی) احساس می شود. خواصی که ابن هیثم آنها را به دقت تشریح می کند، بدین قرارند: 1- نور ؛ 2-رنگ؛ 3- فاصله (بعد)؛ 4- وضعیت (وضع)؛ 5- جسمیت (ادراک التجسم)؛ 6- شکل؛ 7- اندازه (ادراک العِظَم)؛ 8- گسستگی، جدایی (تفرق)؛ 9 – پیوستگی (اتصال)؛ 10- عدد؛ 11- حرکت؛ ذ- سکون؛ 12- زبری (خشونت)؛ 13- نرمی (ملاسة)؛ 14- شفافیت (شفیف)؛ 15- کدری (کثافة)؛ 16- سایه (ظل) ؛ 17- تاریکی (ظلمت)؛ 18- زیبایی (حسن) ؛ 19- زشتی (قبح)؛ 20- تشابه (تشابه)؛ 21- اختلاف (اختلاف). بحث این مقاله به نحوۀ ادراک حرکت محدود شده است. ابن هیثم، برخلاف علما و فلاسفۀ قدیم که حرکت را مطلق تغییر تعریف می کردند، به شیوۀ علوم جدید حرکت را محدود به حرکات مکانی کرده و آن را به دو نوع حرکات انتقالی و دورانی تفکیک می کند. وی نحوۀ ادراک هر کدام را به صورت مجزا و یا به شکل مرکب تحلیل و توصیف می کند. وی حرکت را وابسته به دو عامل می داند: تغییر مکانی و تفاوت زمانی. بدین ترتیب وی تندی و کندی حرکت را نیز به دقت تعریف می کند. ابن هیثم با جزئیات چگونگی ادراک حرکت اجسام محسوس متحرک را توضیح می دهد. به طور خلاصه وی می گوید که حرکت اجسام محسوس زمانی درک می شود که آنها دو موقعیت مکانی مختلف را در دو لحظۀ زمانی متفاوت، که با زمان ملموسی (مدت سنجش پذیر) جدا شده اند، اشغال کنند.