مبانی روش‌شناسی پژوهش در آرای ابن‌هیثم

مصطفی نظیف بیک مصری که به دلیل زحمات ارزنده در شرح و تصحیح کتاب مهم المناظر، کاشف جایگاه ابن هیثم در قرن بیستم شناخته می‌شود، این دانشمند بزرگ را پیشرو دانشمندان جهان در استفاده از روش تجربه و آزمایش به معنای دقیق آن دانسته و استفاده از روش‌هایی چون استقراء، تمثیل و قیاس در مسئله نورشناسی و ابصار را گواه ادعای خود می‌داند. مطالعه عمیق در متن آثار ابن‎‌هیثم و البته دانشمند بزرگ و کبیر دیگر هم‌عصر او یعنی ابوریحان بیرونی به تمامی بیانگر آن است که مسلمین در آغاز عصر طلایی علم و اندیشه در تمدن اسلامی، استقراء و تجربه را گرامی داشته و با کاربرد آن انقلابی در تحقیقات و پژوهش‌های فلسفی و طبیعی ایجاد نمودند. ابن‌هیثم اما با تحقیقات بسیار بنیادین خود در این حوزه، به تغییر عمر فروخ در کتاب تاریخ اسلام عندالعرب [عندالاسلام] وی را بنیانگذار روش عملی جدید دانست: «راهی که ابن‌هیثم در بررسی نورشناسی گشود همان چیزی است که محققان بعدها آن را روش علمی نام نهادند و این روش همان روش و اسلوبی است که دستاوردهای شکوهمندی را که خرد انسانی در هر میدانی از میادین علم و در هر گرایشی از گرایش‌های زندگی بدان نائل آمده، به بار آورده است. بسیاری از مواردی که به راجر بیکن نسبت داده می‌شود به ویژه اصطلاح پدر روش علمی (بنیادگذاری روش علمی) و نیز ابتکاراتی در باب حقایق نورشناسی، همه دریافت‌های او از ابن‌هیثم است که به فرهنگ اروپایی منتقل کرده؛ نکته‌ای که دانشمندان غربی بدان اقرار دارند». در این مقاله با تامل بر کتاب المناظر، روش‌شناسی پژوهش در آرای ابن‌هیثم مورد بحث قرار خواهد گرفت. ‌