بررسی معماری عصر شیخوخیت میراث جهانی شیخ صفی‏الدین اردبیلی در پرتو کاوش‏های باستان‏شناسی

دفن شخصیت‏های برجسته دینی در مراکز مهم فرهنگی و برپایی بقاع و زیارتگاه‏های متعدد سرآغاز نوین در توسعه و رونق بسیاری از شهرهای مذهبی قلمداد می‏شود. شهر اردبیل با وجود زاویه شیخ صفی‏الدین اردبیلی معروف به دارالارشاد اردبیل، در سیر تحول تاریخ معماری و شهرسازی نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. خلاء مطالعات روشمند معماری و باستان‏شناسی درباره مجموعه شیخ صفی‏الدین اردبیلی ،به عنوان یکی از شهرهای کوچک خدا، سبب شده که بیش‏تر تحولات معماری و عظمت دارالارشاد اردبیل به شهریاران صفوی منتسب شود. اما بررسی تاریخ معماری زاویه و بقعه اردبیل و شهرسازی این میراث جهانی در دوره پیش صفوی یا شیخوخیت(907-700 ق) بر شکوه طرح‏های معماری آن قبل از تبدیل شدن به یکی از دو سه زیارتگاه‏ مهم شیعیان در دوره صفوی دلالت دارد. در پژوهش حاضر سعی شده، به این پرسش که؛ بزرگ‏ترین و بیش‏ترین امور عمرانی و تحول معماری تشکیلات مذهبی شیخ صفی‏الدین اردبیلی در گذر زمان به کدام دوره تاریخی تعلق دارد، با راهبرد اسنادی و تحقیقات باستان‏شناسی پاسخ داده‏شده است. یافته‏های پژوهش؛ حجم فضاهای طراحی و بناهای زاویه شیخ صفی‏الدین اردبیلی ،که نقطه عطف تاریخ شهر اردبیل و سرآغاز توسعه و رونق حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این شهر است، در عصر شیخوخیت بیش‏تر از دوره دویست و بیست ساله شهریاران صفوی یعنی دوره دوم معماری است. نتیجه بررسی نشان داد در دوره شیخوخیت، عوامل مختلف؛ موقعیت خاص جغرافیایی اردبیل به عنوان مشارع اسلام و مرکزیت ارشادی آن، وقف و موقوفات هنگفت و درآمد حاصل از اجاره اراضی، عفو و بخشش‏های مالیاتی، تولیت مناسب زاویه و اهتمام شیوخ و شهریاران صفوی به امور مستمندان و بنیاد تشکیلات خیرخواهانه در توسعه معماری این مجموعه و رونق شهرسازی اردبیل و عمران آن نقش مهم ایفا نمود.