بررسی و ارزیابی تغییرات شاخص‌های تمرکزگرائی جمعیت شهری طی برنامه‌های اول تا پنجم توسعه ایران (1394-1368)

هدف این مقاله مطالعه سطح و روند تحولات شاخص‌های تمرکزگرائی جمعیت با توجه ‌به اهداف سیاست‌های تعادل منطقه‌ای و شهری طی برنامه‌های اول تا پنجم توسعه ایران (1394-1368) است. روش تحقیق روندپژوهی جمعیتی و منبع داده‌ها سرشماری‌های کشور است. نتایج نشان می‌دهد که علی‌رغم تصریح اهداف توازن و تعادل توسعه منطقه‌ای و شهری در تمامی برنامه‌های توسعه اول تا پنجم جمعیت در تمامی سطوح ملی، کالبدی، استانی و شهری همواره به‌سوی مراکز گرایش داشته است. دو نوع تمرکزگرائی جمعیت تشخیص داده شد، یکی تمرکزگرائی سطح ملی با محوریت البرز جنوبی که همواره مستمر، عام و فراگیر بوده است و به‌عنوان نقطه ثقل اسکان جمعیت در سطح ملی عمل کرده است، دوم تمرکزگرائی منطقه‌ای که جریانی ضعیف‌تر، موقعیتی و غیر فراگیر بوده است که به‌عنوان مراکز ثقل منطقه‌ای سکناگزینی جمعیت عمل کرده است. طی دوره زمانی برنامه اول و پنجم توسعه میزان نخست شهری در کشور روبه کاهش نهاده، اما در مقابل شهرهای طبقه دوم جمعیتی (250 -100 هزار)، دارای بالاترین رشدهای جمعیتی و تمامی شهرهای طبقات متوسط جمعیتی (99999-10000) دارای رشد منفی جمعیتی بوده‌اند. به‌طورکلی، نتایج نشان می‌دهد عدم تعادل منطقه‌ای و شهری در کشور تا حدود کمی تعدیل‌شده و مراکز ثقل تمرکزگرائی جمعیت شهری ازنخست شهرها به شهرهای مرتبه دوم تغییر نموده است، ولی همچنان رشد جمعیت شهرهای متوسط زیر 100 هزار نفر منفی است؛ لذا می‌توان گفت توزیع فضائی جمعیت منطقه‌ای و شهری از وضعیت ساختار پیرامون به مرکز شدید به ساختار پیرامون به نیمه پیرامون در حال تغییر است.

examining shifts in spatial population concentration indices across iran’s first to fifth development plans (1989-2015)

the objective of this research paper is to analyze the trends observed in spatial population concentration indices within the context of regional and urban balance policies during iran’s first to fifth development plans spanning the period of 1989 to 2015. the study employs a trend analysis methodology, utilizing data derived from iran’s censuses. the findings of the research reveal a consistent inclination of population movement towards urban centers, despite the articulation of regional and urban balance objectives in all development plans. this phenomenon manifests in two distinct forms of population centralization. firstly, a persistent, overarching pattern of national-level centralization emerges as the gravitational center of population settlements in the country. secondly, a more localized and variable form of centralization is observed in the regional context, wherein certain areas function as regional centers of population agglomeration. over the duration of the first to fifth development plans, there is evidence of a decline in urban primacy. interestingly, cities classified as second-tier (with populations ranging between 100,000 and 250,000) exhibit the highest rates of population growth, while cities belonging to middle-tier categories (with populations ranging between 10,000 and 99,999) experience a negative population growth. in conclusion, the overall outcomes indicate a slight amelioration in regional and urban imbalances. consequently, a shift is observed in the spatial distribution of regional and urban populations, transitioning from an extreme periphery-center structure towards a periphery-semi-periphery arrangement.