مفهوم «رب العالمین» در قرآن و پیوند آن با اوصاف خدای یگانه در ادیان پیشااسلامی عربستان

پس از اسم جلالۀ «الله»، «ربّ» پربسامدترین نام خدا در قرآن است که در قریب به اتفاق موارد به صورت مضاف به کار رفته و در این میان، ترکیب «ربّ العالمین» بیشترین کاربرد را دارد. اهمیت این تعبیر هنگامی آشکار می‌شود که می‌بینیم در مواردی متعدد وصف منتخب خدا از میان همۀ اوصاف وی است و به‌ویژه در آیات آغازین فاتحه الکتاب، تنها وصفی است که میان دو اسم خاص خدا، یعنی اسم جلالۀ «الله» و «الرحمن»، یاد شده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ». عالمان مسلمان از دیرباز در مبدا اشتقاق و معنای «العالمین» اختلاف نظر داشته‌اند؛ چراکه نخست ساخت واژۀ «عالم»، بر وزن مفروض فاعَل، بر اوزان مشهور اشتقاقی عربی نیست، و دوم، پیوند معنایی آن با ریشۀ مفروض ع‌‌‌‌ل‌‌‌م به معنای «دانستن» محل بحث است. بر این پایه، گمانۀ وام‌واژگی آن، به‌ویژه در ترکیب «ربّ العالمین» تقویت می‌شود. برای پاسخ به این مساله در این پژوهش از روش‌های تاریخی و توصیفی استفاده شده است. با مراجعه به متون دینی و نیایش‌های یهودی، نزدیکی «ربّ العالمین» با تعابیری همچون «رِبُون هاعُولامیم» و «مِلِخ هاعُولام» عبری و «ماری عَلما»ی آرامی که در وصف خدا به کار رفته‌اند، آشکار می‌شود. با بررسی شواهد کتیبه‌شناختی برآمده از منطقۀ عربستان، روشن می‌شود که از حدود سه قرن پیش از اسلام ساکنان جنوب و شمال این منطقه گرایش به یگانه‌پرستی داشته‌، در آغاز یهودی و از اوائل قرن ششم، مسیحی شده‌اند. اوصاف خدا در کتیبه‌های حمیری و شمال حجاز پیوند آنها با «ربّ العالمین» را نشان می‌دهد.

the concept of rabb al-alamin in the quran and its connection to the attributes of the one god in pre-islamic arabian religions

after allāh, the term rabb is the most frequently used name for god in the qurʾān, predominantly appearing in the possessive form, with rabb al-ʿālamīn being the most common. this expression carries significant theological weight, as it is often highlighted as a key attribute of god. notably, in the opening verses of sūrah al-fātiḥa (q1), it is the sole attribute mentioned between the divine names allāh and al-raḥmān. scholars have long debated the etymology and meaning of al-ʿālamīn, as the derivation of ʿālam does not conform to common arabic linguistic patterns. its proposed connection to the root ʿ-l-m (meaning to know) remains contentious, raising the possibility that it was borrowed from other languages.this study employs historical and descriptive methods to explore the origins and implications of rabb al-ʿālamīn. a review of jewish religious texts and liturgies reveals striking parallels between this qurʾānic phrase and similar expressions in hebrew and aramaic, such as ribbon ha-ʿolāmīm, melek ʿolām, and mare ʿalmā, all used to describe god. epigraphic evidence from pre-islamic arabia further suggests that monotheistic beliefs had taken root in the region centuries before islam, initially through judaism and later christianity. inscriptions from ḥimyar and northern ḥijāz reflect the conceptual alignment of pre-islamic arabian religious thought with the qurʾānic depiction of rabb al-ʿālamīn.