تاملی بر مفهوم عقل در تمدن اسلامی با تاکید بر دیدگاه محمد بن زکریای رازی (313-251 ه.ق)

عقل و خرد به عنوان بزرگ‌ترین موهبت الهی، به صورت کلّی بر همه ی فعالیت‌های حیاتی انسان چون فهمیدن، دانستن و همچنین داوری‌های اخلاقی نظارت دارد. همچنین از جمله عواملی است که نه تنها انسان را قادر به ایجاد ساختارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عقلانی می‌کند، بلکه به کمک آن می‌توان با ایجاد قوانین کارآمد، نظم و عدالت اجتماعی را برقرار کرد. کثرت تاکیدات اسلام بر مقوله عقل در قالب آیات، روایات و نیز سیره عملی پیشوایان دین پرده از اهمیت عقل و نیز تفکر و عمل عقلانی در اسلام بر می دارد. نظر به این مهم، متفکران متعدد مسلمان از زوایای مختلف به مقوله عقل پرداختند که از جمله آنها محمد بن زکریای رازی دانشمند برجسته سده سوم و اوایل چهارم هجری است. تامل در بحث عقل از منظر زکریای رازی پرسش‌های بنیادینی را فرا روی پژوهشگر قرار می‌دهد از جمله با عنایت به جایگاه عقلانیت در اسلام، راهکار رازی برای فایده مندی و تحقق عملی آن در پیشیرد تمدن اسلامی چیست؟ رویکرد رازی به انواع صورتبندی های عقل و در نهایت کارکرد و جایگاه آنها در شناخت و معرفت چیست؟ این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی موضوع پرداخته و یافته‌های آن حاکی از کوشش زکریا رازی برای اشاعه و کاربست صورت بندی های عقل استدلالی، عقلانیت انتقادی و عقل خود بنیاد در تمدن اسلامی بود. مبارزه با جریان‌های عقل ستیزی که در مواردی تحت عنوان زهد و کناره گیری یا بی توجهی به دنیا از عقلانیت اسلام فاصله گرفته بودند، از دیگر اقدامات بسیار مهم او به حساب می‌آید.

a reflection on the concept of reason in islamic civilization with an emphasis on the point of view of mohammad bin zakariya razi (251 ah-313 ah)

reason and wisdom, as the greatest gift of god, generally supervise all vital human activities such as understanding, knowing, and also moral judgments. it is also one of the factors that enable humans to create rational political, social, and economic structures. with its help, social order and justice can be established by creating effective laws. verses, narrations, and the practices of religious leaders reveal the importance of reason and rational thought and action in islam. many muslim thinkers addressed this importance from different angles, among them muhammad bin zakariya razi, a prominent scientist of the third and early fourth centuries of hijri. reflection on the discussion of reason from the perspective of zakaria razi raises fundamental questions for the researcher, including considering the importance of rationality in islam, what is razi’s solution for its usefulness, and practical realization in the advancement of islamic civilization. what is razi’s approach to the types of formations of reason and finally their role and place in cognition? according to the mentioned cases, this article investigated the issue with a descriptive-analytical method, and its findings indicated zakaria razi’s effort to spread and apply the structures of reasoning reason, critical rationality, and reason itself, the basis of islamic civilization. the fight against the anti-rational currents that had distanced themselves from islam’s rationality under asceticism and withdrawal or inattention to the world is considered one of his other very important actions.