مفاتیح‌العلوم، کهن‌ترین فرهنگ اصطلاحات علوم به عربی

کتاب مفاتیح‌العلوم (کلیدهای دانش‌ها) یکی از کهن ترین فرهنگ‌های به جای ماندة اصطلاحات علوم به عربی و متاثر از کتاب العین فراهیدی است، که به تسامح، ازجملة کهن ترین دانشنامه های جهان اسلام نیز شمرده شده است. نویسندة این کتاب، یعنی ابوعبدالله خوارزمی کتاب خود را به نام ابوالحسین عبیدالله بن احمد عتبی، وزیر نوح بن منصور سامانی، فراهم آورده است. مفاتیح‌العلوم در دو مقاله و پانزده باب و نود و سه فصل برای نخستین بار توسط فان فلوتن در لیدن هلند به چاپ رسید که مقالة اول آن شامل علوم شریعت و علوم عربی مرتبط با آن و مقالة دوم آن شامل علوم مردم غیر عرب می‌باشد. ما در این مقاله برای نخستین بار به منابع و مآخذ خوارزمی و به‌ویژه العین خلیل بن احمد فراهیدی به دقت توجه کرده و در ضمن، نام افراد و کتاب‌های مورد استناد خوارزمی را از کتاب مفاتیح‌العلوم استخراج کرده‌ایم. این کتاب از نظر زبان شناختی هم دارای ارزش بسیار زیادی است. چراکه با توجه به واژگان دخیله و کاربرد آنها در هر علمی می توان میزان تاثیرگذاری تمدن های دیگر بر تمدن اسلامی را در علوم مختلف مورد سنجش و ارزیابی قرار داد؛ واژگانی که از زبان‌هایی چون فارسی، یونانی، لاتین، خوارزمی، ترکی، مروی، سریانی و هندی به عاریت گرفته شده و به کتاب مفاتیح‌العلوم راه یافته است. لذا در این مقاله شماری از واژگان دخیلة مورد استناد خود خوارزمی هم از کتاب مفاتیح‌العلوم استخراج شده است. در ضمن، در این مقاله به سیر مطالعاتی انجام شده دربارة این کتاب در غرب، به ویژه مستشرقان آلمانی، و نیز محققان عرب نیز توجه خاص صورت گرفته است.

Mafātīḥ ul-ʿUlum, Dictionary of specialized terms of knowledge in Arabic

The book Mafātīḥ ulʿUlum (Keys of Knowledge) is one of the oldest surviving dictionaries of terms of knowledge in Arabic, which is influenced by the book alʿAyn alFarāhīdī, which is tolerantly considered one of the oldest encyclopedias in the Islamic world. The author of this book, Abū‘Abdillāh alKhawārazmī, has prepared his book in the name of AbūlḤussayn ʿUbaydullāh ibn Aḥmad alʿUtbī, the minister of Noah ibn Manṣūr asSāmānī. Mafātīḥ ulʿUlum was published at the first time in two articles and fifteen sections and ninetythree chapters by Van Vloten in Leiden, the Netherlands. The first article includes the knowledge of Sharīʿa and related Arabic knowledge and the second article includes the knowledge of nonArab people. In this article, for the first time, we have paid close attention to the sources and references of alKhawārazmī, and especially alʿAyn Khalīl ibn Aḥmad alFarāhīdī, and at the same time, we have extracted the names of the people and books cited by alKhawārazmī from the book Mafātīḥ ulʿUlum. This book is also very valuable linguistically. Because according to the imported words and their application in any knowledge, can be measured and evaluated the impact of other civilizations on Islamic civilization in different knowledge; Words that have been borrowed from languages such as Persian, Greek, Latin, Khawārazmī, Turkish, Marvī, Syriac and Hindī, and have found their way into the book Mafātīḥ ulʿUlum. Therefore, in this article, a number of imported words cited by alKhawārazmī himself have been extracted from the book Mafātīḥ ulʿUlum. In addition, this article pays special attention to the course of studies about this book in the West, especially the German Orientalists, as well as Arab scholars.