تحلیل کارآمدی الگوی نه‌بخشی در کاربری‌های گوناگون

هندسه یکی از بنیادهای مهم و مشترک بناهای تاریخی ایران است. از میان سطوح متفاوت کمی وکیفیِ آن، نحوۀ ساماندهی فضایی از مهم‌ترین وجوه تاثیرگذار بر شکل‌گیری بنا و میزان پاسخ‌دهی آن به نیازهای عملکردی است. الگوی نُه‌بخشی یکی از الگوهای ساماندهی فضایی در معماری ایران است که پیشینۀ آن به سدۀ نهم پیش از میلاد می‌رسد. این الگو برای کاربری‌های متنوع در دوره‌های مختلف تاریخی استفاده شده است. هدف مقالۀ حاضر تحلیل الگوی نه‌بخشی و رسیدن به علل کارایی آن در پاسخ به نیازهای عملکردیِ کاربری‌های مختلف است. روش تحقیق در این مطالعه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است. این پژوهش نشان می‌دهد که کارآمدی الگوی نه‌بخشی به‌علت وجود یک فضای مرکزی برای عملکرد اصلی در کانون طرح، و وجود فضاهایی در گوشه‌ها برای عملکردهای جانبی است. این تفکیک فضایی عرصه‌بندی فضا از جهت عمومی و خصوصی بودن را نیز شامل می شود. بدین‌ترتیب که مرکز بنا عرصۀ عمومی و گوشه‌ها عرصۀ خصوصی بناست. ایوان‌ها یا صفه‌ها در این الگو فضای واسط محسوب می‌شود و مابین عمومی‌ترین و خصوصی‌ترین فضاهای بنا قرار دارد. این فضاها علاوه بر برقراری ارتباط، عملکردهای دیگری نیز با توجه به کاربری بنا دارد. آنها همچنین سلسله مراتب ایجاد می‌کند و در برخی از انواع این الگو، امکان پیوستگی با فضای مرکزی و ایجاد فضای یکپارچه را نیز فراهم می‌کند. بنابراین در الگوی نه‌بخشی هر فضا قابلیت و عملکرد ویژه‌ای دارد و علاوه بر آنکه هریک فضایی مستقل است، به‌سهولت امکان برقراری ارتباط با دیگر فضاها را نیز دارد. قابلیت دیگر این الگو در این است که دربرگیرندۀ دو گونۀ اصلی درون‌گرا و برون‌گراست و این مساله سبب می‌شود تا بتواند نیازهای عملکردی طیف گسترده‌ای از کاربری‌ها را پاسخ دهد. همچنین تفاوت‌های موجود در بناهای با این الگو به‌ویژه در گوشه‌های طرح، نشان‌دهندۀ تنوع‌پذیری الگوی نه‌بخشی با وجود سادگی طرح آن است.