نقش علمای ماوراءالنهر در پیدایش و گسترش علوم حدیث

حوزه‌های حدیثی شیعه، در طول تاریخ و در مناطق مختلف جهان اسلام، از دوران حضور معصومین(ع) برپا بوده و در نشر علوم اهل‌بیت(ع) و نیز احادیث آن بزرگواران فعالیت‌های ارزشمندی انجام داده‌اند. حوزه‌ها و مکاتب حدیثی شیعه در مناطق مختلف اسلام عاشقان و شیفتگان زیادی را تربیت کرده‌اند که عبارتند از: مکتب حدیثی مدینه، کوفه، قم و بغداد. یکی از مکاتب حدیثی مهم شیعه، مکتب حدیثی خراسان و ماوراء‌النهر است. در این مکتب محدثان و راویان بزرگی پرورش یافته و در گسترش علوم اسلامی نقش‌آفرینی کرده‌اند. محدثان این سرزمین به جز نشر احادیث، در علوم دیگر مانند علم رجال و تفسیر و غیره نقش بسزایی ایفا کرده‌اند. شیعیان در برهه‌هایی از پنج قرن نخست در مناطق مختلف ماوراء‌النهر، حضوری حاشیه‌ای داشته‌اند؛ اما این حضور اندک، باعث کوتاهی در حفظ و نشر عقاید ایشان نگردید. آنان حتی در بخارا و سمرقند (به‌ویژه در سده سوم و چهارم) به نسبت اندک‌بودن‌شان، حضوری پر‌رنگ و تقریباً پر‌هیاهو داشته‌اند. این مقاله بر آن است تا تاریخ حدیث شیعه را در محدوده پنج قرن نخست هجری در منطقه ماوراء‌النهر بررسی کند. برای این منظور، در مواردی، به بررسی تاریخی حدیث - که همان دستیابی به فراز و نشیب‌های حدیثی در این منطقه است - پرداخته و آن‌ها را در شاخصه‌های اساسی تاریخ حدیث، جداگانه بیان کرده است. این شاخصه‌ها عبارتند از: تعداد راویان، جلسات حدیثی، کتاب‌های حدیثی و موضوعات آن‌ها، ارتباط با دیگر حوزه‌های حدیث و شیوه تعامل حدیثی با اهل‌سنت منطقه.