نقش شیعه در پیدایش و گسترش دانش مفردات

از دانش‌های زیربنایی و موثر در فهم و تفسیر قرآن، دانش مفردات قرآن است. اهمیت این دانش، سبب شده که از همان سال‌های آغاز ظهور اسلام، همه دانشمندان مسلمان اعم از شیعه و اهل تسنن، به تدوین در‌باره این دانش روی آورند. آثار مرتبط با دانش مفردات قرآن، در طول تاریخِ این علم، در سه حوزه قابل جست‌و‌جوست: غریب القرآن، مفردات قرآن و بعضی کتاب‌های عام لغتی که هدف اصلی از تدوین آنها اساساً فهم و تفسیر قرآن بوده است. در مقاله حاضر، با استفاده از روش توصیفی ‌تحلیلی، نقش و جایگاه دانشمندان شیعه در پیدایش و گسترش دانش مفردات قرآن بررسی شده است. نتیجه، حاکی‌از آن است که دانشمندان شیعه در پیدایش، رشد و تکامل و گسترش این دانش، در هر سه حوزه نقش آغازگر و اثرگذاری داشته‌اند. سرآمد صحابه رسول خدا| در تبیین مفردات قرآن بر اساس فرهنگ عرب، امام علی×، سپس ابن‌عباس شاگرد و تربیت‌شده آن حضرت است. سایر امامان اهل‌بیت^ نیز به شرح بعضی کلمات قرآن اقدام کرده، زمینه گسترش معارف قرآن را فراهم آورده‌اند. از میان دانشمندان شیعی، پس از ابن‌عباس، نخستین تالیفات در حوزه غریب القرآن که تاثیر بسزایی بر آثار بعدی داشته، دو کتاب «غریب القرآن» زید شهید و ابان‌بن تغلب است. در حوزه لغت نیز خلیل‌بن احمد در کتاب «العین» آغازگر تدوین لغت است و از منابع مهم و اثرگذار، تقریباً بر همه کتاب‌های لغت بعد از خود بوده است. در حوزه مفردات قرآن نیز «مفردات» راغب اصفهانی، تحولی عمیق وبی‌نظیر در فهم مفردات قرآن ایجاد کرد. پس از این آثار، دانشمندان شیعی ده‌ها اثر در هر سه حوزه واژه‌شناسی قرآن پدید آوردند و موجبات تکامل و گسترش این دانش و موجبات نقش‌آفرینی در فهم و تفسیر قرآن مجید، تا دوره معاصر فراهم کردند. برخی آثار مفرداتی معاصرِ دانشمندان شیعی، همچون «التحقیق» مصطفوی و «المعجم فی فقه لغة القرآن و سِرّ بلاغته» از واعظ زاده نیز نقطه عطف و تحول در این دانش به شمار می آید.