انگاره تاریخی تشیع در سرزمین یمن، تا بنیان دولت یحیی‌بن حسین علوی

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که حضور امیرمومنان(ع) در یمن، سرآغاز ارتباط یمنی‌ها با تشیع شد. اعزام والیان و ماموران مالی و معلم قرآن و احکام از مدینه، به‌ویژه سفرهای امیرمومنان(ع) به یمن، از طرف پیامبر اسلام(ص)، کار تسلیم قبایل جنوبی یمن به اسلام را تکمیل کرد. پیوند محبت و همکاری گسترده میان قبیله همدان و مَذحِج با آن حضرت، موجب حمایت یمنی‌ها از تشیع، و زمینه دگرگونی‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در دوران خلفا و بعد از آن شد. شیعیان بلندآوازه‌ای در این دوران، تربیت شدند که برخی در همراهی با اهل‌بیت(عع) جان باختند و یا در حوزه علوم اسلامی از پایه‌گزاران بودند. حضور موثر بزرگان یمنی در کوفه، از جمله دو قبیله قدرتمند مذحج و همدان، که اسلام خود را مدیون امیرمومنان(ع) بودند، موجب شد تا فضای فکری کوفه به‌سوی محبت اهل‌بیت(ع) سوق پیدا کند. از جمله این شخصیت‌های یمنی، صحابه بزرگی همچون عماربن یاسر، حذیفةبن یمان، عثمان‌بن حنیف و برخی اصحاب امام علی(ع)، همچون مالک‌بن حارث نخعی، کمیل‌بن زیاد نخعی، عمروبن زراره نخعی، ثابت‌بن قیس نخعی، جندب زُهیر ازدی، حجربن عدی کندی و عمروبن حَمق خُزاعی هستند. این شخصیت‌های معروف که حاصل سابقه فرهنگ‌سازی شیعی در یمن بودند، در نظام‌سازی فرهنگی و پایه‌ریزی مکتب تشیع در کوفه نیز سهم داشتند. مکتب نخع، در علوم حدیث، فقه، کلام، ادب، تاریخ و نسب فعالیت می‌کرد. همدانیان یمن نیز از نخبگان علمى، حدیثى، فقهى و تفسیرى شیعه محسوب مى‌شدند. به‌عنوان نمونه، حارث‌بن عبداللّه‌بن کعب همدانی، از محدثان و یاران امام على(ع) و از طبقه نخست فقهاى تابعین کوفه بود، یا على‌بن صالح‌بن صالح ثورى که هَمْدانى است، از اصحاب امام صادق(ع) معرفی شده است. بعد از قرن نخست، سرزمین یمن به‌دلیل نفوذ عقاید شیعی و هواداری اهل‌بیت(ع)، زمینه مناسبی برای رشد جنبش‌های علوی مخالف خلافت عباسی بود؛ اما کارگزاران خلافت اموی و سپس عباسیان اجازه رشد و شکوفایی سیاسی و فرهنگی را به شیعه نمی‌دادند و شیعیان از قدرت سیاسی محروم بودند و به‌صورت پراکنده، در برخی نواحی جغرافیایی یمن حضور داشتند؛ با این وجود، دستاوردهای فرهنگی و علمی قابل‌توجهی برجای گذاشتند؛ محدثان، فقها، مفسران و مورخان یمنی، همچون محمدبن سماعه حضرمی، طاووس‌بن کیسان، مَعمربن راشد، حَنش‌بن عبدالله صنعانی و عبدالرزّاق صنعانی با مجاهدت و تالیفات خود در شکوفایی و انتقال علوم اهل‌بیت(ع) سهم بسیار مهمی داشتند. همچنین انتشار مخفیانه و گاهی آشکار تشیع در یمن، سبب ارسال و نفوذ مبلغان اسماعیلیه به نام داعیان گردید. دعوت یحیی‌بن حسین الهادی الی الحق به یمن نیز با همین زمینه و از سوی دوست‌داران اهل‌بیت(ع) انجام گرفت.