جنبش علمی - دینی در شبه‌جزیره عربستان (با تاکید بر منطقه احسا)

منطقه شرقی جزیرة‌العرب (احساء و قطیف)، از مناطقی است که فعالیت‌های علمی و شیعی مختلفی در آن سر برآورده و مدرسه‌های علمیه با تربیت طلبه‌های دینی، در این زمینه نقش بسزایی ایفا کرده‌اند. از جمله این مدارس، مدرسه آل‌السبعی، مدرسه آل‌ابی‌جمهور، مدرسه آل‌رمضان، مدرسه آل‌زین‌الدین و غیره است. در این مدارس، علوم مختلف دینی به‌کار گرفته شده و طلاب و عالمان متخصصی در زمینه علوم اسلامی تربیت شده‌اند. در رشته قضاوت، عالمانی چون شیخ ابراهیم‌بن نزار احسایی در قرن نهم هجری و شیخ محمدبن الشیخ حسین ابوخمسین در قرن سیزدهم نقش‌آفرینی داشتند. شیخ محمدبن الشیخ نیز از فقهای بزرگ، فیلسوف و مراجع تقلید بود و با تاسیس مدرسه علمیه‌ای در منطقه هفوف، نقش بسیار موثری در نشر علوم و معارف اسلامی و شیعی داشت. منطقه احسا، عالمان و فقهیان بزرگ و مشهوری را در خود دیده است که هریک به‌تنهایی صاحب آثار و برکات زیادی بوده‌اند. در این نوشتار تعدادی از آنها معرفی شده است. از جمله آنها، شیخ محمدبن ابی‌جمهور در قرن نهم و دهم و سید هاشم‌بن احمد موسوی احسایی در قرن سیزدهم و چهاردهم است. ابن‌ابی‌جمهور در علوم نقلی و عقلی متبحّر بود و بسیاری از علما مقام علمی او را ستوده‌اند. بیش از پنجاه اثر علمی در فقه، اصول، کلام و حکمت به نام وی ثبت شده است. سید هاشم‌بن احمد نیز عالمی فقیه، مجتهد، صاحب آثار متعدد و از مراجع تقلید عصر خود بود و وقتی از نجف اشرف برگشت، مدرسه علمیه‌ای در زادگاهش احسا بنا کرد و علوم اسلامی را نشر داد. علمای متعددی در منطقه احسا و قطیف، صاحب نام شدند، که هر کدام در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی از جمله علوم قرآن، کلام، رجال، حدیث، تاریخ، فلسفه، عرفان و علوم ادبی صاحب کرسی و ایده بودند. در این نوشتار، برای هر یک از این علوم، عالمانی به همراه آثارشان معرفی شده‌اند، تا نشان داده شود که منطقه شرق جزیرة‌العرب، از جمله مناطق مهم گسترش علوم اسلامی بوده است. از دیگر عوامل موثر نقش‌آفرینی عالمان منطقه احسا و قطیف، تالیف و نشر آثار علمی در زمینه علوم اسلامی بود. در کنار این تالیفات، وجود موسسه‌های اسلامی مختلفی بر این نقش‌آفرینی افزوده‌اند.