نقش متفکران شیعه در تبیین روش عقلانی

تفکر شیعی از دیرباز با عقل‌گرایی گره خورده است. شماری از مستشرقان و نیز مورخان کلام و فلسفه معتقدند عقل‌گرایی شیعه در بخش کلام برخاسته از تفکر معتزله و در بخش فلسفه، زاییده تفکر یونان است. این مقاله، با هدف اثبات اصالت عقلانیت شیعی، انگاره فوق را باطل می‌کند و نشان می‌دهد رویکرد عقل‌گرایی شیعه، با وجود شباهت با عقل‌گرایی معتزلی و یونانی، وامدار هیچکدام نیست. عقل‌گرایی شیعی بر بنیادهای عقل‌گرایی معصومان ع استوار است. الگوی عقلانیت شیعی در هر دو حوزه کلام و فلسفه، امتیازات انحصاری دارد. عقل‌گرایی کلام شیعی در چند اصل از دیگر روش‌های عقل‌گرایی در متکلمان مسلمان است؛ مانند تفسیر عقل، تکیه بر متون دینی، روش استدلال، چگونگی تعامل با فلسفه یونان و شیوه برخورد با وحی. فیلسوفان شیعی نیز با وجود حفظ اصالت روش برهانی و فلسفی، در چند جهت از متون دینی تاثیر گرفتند: جهت‌دهی، طرح مسائل جدید، ابداع استدلال‌هایای جدید، داوری استدلال‌هایا. همین امر، استقلال فلسفه تشیع از فیلسوفان یونان را روشن می‌سازد. مهم‌ترین امتیازات روش عقلانیت شیعی عبارتند از: توازن میان منابع معرفتی، توجه به محدودیت‌های عقل، انسجام و نظام‌وارگی، توجه به دو ساحت عمل و نظر، توجه همزمان به بینش و گرایش و در نظر گرفتن آسیب‌ها، محدودیت‌ها و لغزش‌گاه‌های عقل.