ویژگی‌ها و امتیازات اصول فقه شیعه و نقش آن در گسترش علوم اسلامی

از جمله علومی که شیعه در گسترش و تعمیق آن نقش اساسی ایفا کرده، علم قواعد استنباط و فرمول‌های برداشت از کتاب و سنت است؛ قواعدی که به عنوان «اصول فقه» معروف شده است. پژوهش پیش رو پس از ارائه تعریفی از اصطلاح اصول فقه، بیان موضوع این علم، رابطه آن با علم فقه، اهمیت علم اصول برای استنباط، در سه محور «تکوّن»، «مبانی»، «مسائل و قلمرو»، به ویژگی‌ها و امتیازات اصول فقه شیعه نسبت به اهل سنت می‌پردازد. در محور «تکوّن» اثبات شده که باید بین دو نوع از مسائل اصولى تفصیل داد: الف) مسائل و قواعدى که به نظر مدوِّن و مصنِّف آن، مشکل فقدان نص را علاج مى‌کند، نظیر مباحث مربوط به قیاس و استحسان و اجتهاد به راى و مثل آن؛ ب) مسائلى که در بستر نصوص و الفاظ آیات و روایات، علاج‌کننده مشکلات لفظى و دلالى و تعارضات موجود بین نصوص هستند. در قسم اول شکّى نیست که نخستین موسس و مصنف در علم اصول، علماى اهل سنت هستند؛ چرا‌که اساساً شیعه و در راس آنها، ائمه اهل‌بیت^، چنین قواعدى را صحیح نمى‌دانند تا تدوینى در این رابطه داشته باشند، بلکه از یک نظر مى‌توان گفت که شیعه در این قسم نیز گوى سبقت را برده و در قسم دوم نیز نباید شکى کرد در این‌که نخستین موسس و مدون، شاگردان ائمه اهل‌البیت^ هستند. در محور «مبانی» نیز می‌توان مبانی فراوانی را برشمرد که اصول فقه شیعه را از اصول فقه اهل سنت ممتاز می‌کند که عبارت‌اند از: الف) «حجیت اقوال عترت طاهره»؛ ب) «انفتاح باب اجتهاد»؛ ج) «وضع قوانین اسلامی به صورت قضایای حقیقیة کلیه»؛ د) «وجود عناوین ثانویه کنار عناوین اولیه»، «تقسیم احکام به ثابت و متغیر»، «وجود قوانین امضایی کنار قوانین تاسیسی». در محور «مسائل و قلمرو» نیز امتیازات و ویژگی‌های اصول فقه شیعه در دو عرصه وجدان نص و فقدان نصّ، مورد بررسی قرار گرفته است؛ در عرصه وجدان نصّ، گرچه از نظر کمّی و از حیث عناوین مطرح‌شده در علم اصول و تعداد موضوعاتی که در آن مورد بحث قرار می‎گیرد شاید نتوان امتیازاتی را برای اصول شیعه ذکر کرد، ولی با یک نگاه منصفانه از حیث محتوا و عمق به مجموعه مباحث اصولی شیعه در ادوار مختلف و بالاخص به ژرف‎نگری‎ها و دقت‎هایی که نسل‎های سوم و چهارم و پنجم این دوره از خود بر جای گذاشته‌اند، هر محققّی را به این باور می‎رساند که از حیث کیفی و از نظر عمق و دقّت، اصول شیعه در بخش الفاظ و در عرصه وجدان نصّ، به اوج خود رسیده و در عرصه فقدان نصّ نیز اصولی که شیعه مطرح می‌سازد تفاوت ماهوی با اصولی دارد که اهل سنت به آن پای‌بندند. نقش اصول فقه شیعه در گسترش علوم اسلامی، با تبیین دو نکته گوشزد شده است: الف) علم اصول از علوم پیش‌نیاز برای همه علومی است که از سه منبع کتاب و سنت و عقل، اشراب می‌شوند؛ زیرا علمی است که روش استنباط درست گزاره‌های علوم مختلف اسلامی از این منابع را به دانشجویان و محققان این علوم تعلیم می‌دهد؛ ب) وقتی امتیازات اصول فقه شیعه را از حیث محتوا و عمق آن‌گونه که در بخش‌های آغازین این مقاله بیان شد باور کردیم نقش بی‌بدیل آن در تعمیق و گسترش آن علوم نیز روشن خواهد شد.