نقش حوزه‌های علمیه عراق در پیدایش و گسترش علوم اسلامی (با تکیه بر حوزه‌های کوفه و بغداد)

حوزه‌های علمیه شیعه، از مهم‌ترین مراکز علمی تاثیرگذار در علوم اسلامی به‌شمار می‌آیند، که در این بین، حوزه‌های علمیه عراق، یکی از پرسابقه‌ترین و تاثیرگذارترین این حوزه‌هاست. عوامل ایجاد و نشر این حوزه‌ها را می‌توان در این موارد دانست: ظهور و بروز شخصیت‌های علمی موثر؛ وجود اماکن و قبور مطهر امامان: و اولیای الهی؛ وجود رهبران مذهبی برای هدایت حوزه‌های علمیه؛ وجود امنیت سیاسی پایدار. حوزه علمیه کوفه از اولین حوزه‌های دینی شیعه به‌شمار می‌آید. این حوزه، به‌طور مستقیم با اندیشه‌های اهل‌بیت: مرتبط بوده است و این ارتباط، از دوران امیرالمومنین7 آغاز و در دورانی که امام صادق7در آنجا اقامت داشتند، تثبیت شده است. در این دوره، اصحاب و تابعین متعددی به آموزش و نشر علوم و معارف اهل‌بیت:پرداختند، به‌طوری که این حوزه، در علوم قرآن و تفسیر، علم نحو و عربی، اصول علم کلام و توحید، فقه و قضا، علم حدیث، علم اصول فقه و علم کیمیا از سایر شهرها و کشورها متمایز شد. بعد از حوزه کوفه، این حوزه بغداد است که در عصر نواب اربعه، یعنی در دوران غیبت صغری شکل می‌گیرد و تا عصر غیبت کبری نیز ادامه پیدا می‌کند. نشر علوم در حوزه بغداد به‌گونه‌ایست که بغداد، به پایتخت اسلام و جایگاه علم و علماء مشهور می‌شود. مسیری که در کوفه با اندیشه اهل‌بیت(عع) و اصحاب ایشان شروع شده بود، در بغداد نیز ادامه پیدا کرد. در آغاز کار، نقش محدثانی چون علی‌بن یقطین (متولد 182ق)، هشام‌بن الحکم (متولد 179ق)، یونس‌بن عبدالرحمن (متولد 208ق)، محمدبن خلیل البغدادی السکاک (متولد ‏بعد از 208ق)، فضل‌بن شاذان نیشابوری (متولد 260ق)، محمدبن ابی‌عمیر (متولد 217ق) و آل‌نوبخت تاثیر بسزایی در حوزه بغداد دارند. بعد از این شخصیت‌ها، دوره‌ای آغاز می‌شود که دوره نقش‌آفرینی بزرگانی از فقها، محدثان و متکلمان مشهور و بزرگی است و دوره‌ای است که علوم و معارف متعدد و متنوعی نشر داده می‌شود. از مهم‌ترین اموری که باعث تمایز حوزه بغداد از سایر حوزه‌ها می‌شود، گرایش‌های گوناگون در فقه بود که شامل گرایش عقلی و گرایش عقلی و نقلی است و نیز تدوین کتاب‌هایی در زمینه فقه استدلالی، فقه مقارن (خلاف) و اصول فقه. از جمله کسانی که در فقه به گرایش عقلی و نقلی روی آورد، شیخ مفید (متولد 336ق) و جمعی از شاگردان او بودند. از کتاب‌های فقهی که در واقع، فقهی استدلالی هستند، می‌توان از کتاب المقنع فی الفقه شیخ مفید و از کتاب‌های فقه خلاف، می‌توان از الناصریات سید مرتضی (متولد 355ق) یاد کرد. در اصول فقه نیز، کتاب‌هایی چون التذکره شیخ مفید، الذریعه سید مرتضی و عدة الاصول شیخ طوسی (متولد 385ق) از کتاب‌های مشهورند. از دیگر تمایزات حوزه بغداد، اهتمام به قرآن کریم، تفسیر و علوم قرآنی و نیز تدوین موسوعه‌های حدیثی است. کتاب‌های مشهوری چون تهذیب الاحکام و الاستبصار، از مهم‌ترین این کتاب‌های حدیثی هستند. از دیگر شاخصه‌های مهم حوزه بغداد، نقش‌آفرینی این حوزه در علم کلام است. شخصیت‌های مشهوری چون شیخ مفید، ابوالفتح کراجکی (حیات در قرن 5ق)، سید مرتضی و شیخ طوسی از سرآمدان این عرصه هستند که با کتاب‌های مشهور کلامی خود و تربیت شاگردانی در عرصه کلام، نقش بسزایی در توسعه علم کلام داشته‌اند.