تاریخ در سپهر روایات اهل‌بیت ع (رویکرد روش‌‌شناختی)

بررسی تاریخ در روایات اهل‌بیت ع از نظر سیر تحول تاریخ‌‌نگاری در دوره اسلامی و هم از نظر آگاهی یافتن بر سهم تمدنی شیعیان اهمیت بسیاری دارد. گزاره‌‌های تاریخی در روایات را به‌دلیل لوازم معرفت‌‌شناختی و روش‌‌شناختی نمی‌‌توان بازنمایی واقعیت قوانین و رویدادهای تاریخی شمرد، بلکه بهتر است آن‌ها را همچون محتوا در نظر گرفت. در این نوشتار، پس از بحث درباره چرایی بررسی تاریخ در گستره روایات، پنج روش محتمل زیر برای این کار بررسی شده است: مبنا قرار دادن عناوین ابواب در جوامع روایی؛ مبنا قرار دادن دسته‌‌بندی مباحث تاریخی در قرآن؛ روش تحلیل محتوای کیفی هدایت‌‌شده؛ روش تحلیل مضمون؛ و روش مقایسه بین متون روایی و گزارش‌های منابع تاریخی. سپس مقاله با تکیه به روش برگزیده خود که در هم‌کردی از مراحل نخستین برخی روش‌های معرفی‌شده پیشین است، کوشیده است با هدف ارائه یک الگوی کاربردی، گزاره‌‌‌های تاریخی را در یک منبع برگزیده بررسی کند. این نوشتار، ده گام را برای بررسی وصفی گزاره‌‌‌های تاریخی در روایات شناسایی و پیشنهاد کرده است و بر اساس هفت گام از آن‌ها نشان داده است که از 342 گزاره تاریخی موجود در جلد اول الکافی، تدوین مرحوم کلینی (329 ق.)، بیش از نوزده‌درصد مربوط به مباحث فلسفه تاریخ، حدود سه‌درصد مربوط به دوره پیش از هبوط، بیش از بیست‌وسه‌درصد مربوط به تاریخ پیامبران، بیش از شانزده‌درصد مربوط به تاریخ پیامبر اعظم| و سرانجام حدود سی‌ونه‌درصد مربوط به تاریخ ائمه اطهارع است.