نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی در اندلس

نوادگان اصحابی جلیل‌القدر از اهل‌بیت(عع) و نیز محبان و شاگردان آن بزرگواران در سرزمین اندلس، سبب نشر تشیع و علوم اسلامی در آن سرزمین شده‌اند. بعضی از آن‌ها با هجرت از شبه‌جزیره عربستان به این سرزمین، نقش‌آفرینی بسزایی در ترویج تشیع داشتند. از زمان حنش صنعانی، شاگرد امام علی(ع) و دیگر افرادی که برای نخستین‌بار وارد این خطه شدند، مثل هاشمی‌ها، نوادگان عمار یاسر و مالک اشتر، تا ابن‌حیون و ابویسر ریاضی و تا ادبای بزرگی همچون ابن‌هانی اندلسی و نیز در آخر، دولت شیعی حمودیان، نشان از حضور شیعه در اندلس بوده و آثار مهمی بر جای گذاشتند که در گسترش علوم اسلامی موثر بودند. بنابر بعضی گزارش‌های تاریخی، حضور نوادگانی از خاندان اهل‌بیت(ع) نیز در اندلس قابل اثبات است. در صدر این خاندان، هاشم [هشام]بن حسین‌بن ابراهیم‌بن جعفربن محمدبن علی‌بن حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب(ع) است. عبدالله‌بن سعدبن عمار (حیات در قرن 1ق) نخستین شخصیتی است از فرزندان عمار یاسر که به اندلس هجرت کرده است. حَنَش صنعانی از تابعان و شاگردان امیرالمومنین(ع) است که به آن سرزمین هجرت کرد. وی به ساخت نخستین مسجد در سرزمین اروپای غربی شناخته شده است. ابویسر ریاضی (متوفای 298ق) به نشردهنده بهترین منظومه شعر شیعی تبدیل شد؛ به‌ویژه آنکه مورّخان، تصریح کرده‌اند که او نخستین واردکننده کتاب‌های شرقی‌ها، رسائل محدثین، اشعار و روایات ناب آن‌ها به مغرب‌زمین بوده است. محمدبن ابراهیم‌بن حیون (متوفای 305ق) از اهالی وادی‌الحجاره در اندلس، یکی از فقهای شیعه اسماعیلیه در شمال آفریقا بود. او نیز مانند حنش صنعانی و ابویسر ریاضی، افزون بر تاثیر تبلیغی، شخصیت علمی بارزی داشت و شهرتش در بلاد اندلس بر سر زبان‌ها بود. این محدث کارآزموده، نزدیک به 15 سال در مشرق ساکن بود و در این مدت در نشر علم مختلف و حدیث تاثیر قابل‌توجهی داشت. اما بعضی از شخصیت‌هایی که در تشیع آن‌ها تشکیک شده و با این وجود در نشر معارف اهل‌بیت(عع) نقش‌آفرینی داشتند، تعداد قابل‌توجهی هستند. احتمال تقیه برای این شخصیت‌ها زیاد است و شکّی نیست که آن‌ها در نشر عقاید آل‌محمد(عع) موثر و در گسترش علوم اسلامی، هر چند به‌صورت غیر مستقیم، سهیم بودند. صفوان مُرسی اندلسی (متوفای 598ق) از جمله این شخصیت‌هاست. آثار رثائی برجا مانده از ایشان در مورد سیدالشهدا(ع)، او را به‌عنوان یکی از شاعران شیعه معرفی کرده است. قیام‌هایی در سرزمین اندلس نیز باعث نشر تشیع و محبت به خاندان اهل‌بیت(ع) در اندلس شده است؛ قیام‌های شخصیت‌هایی چون عبدالله‌بن سعیدبن عماربن یاسر، حسین‌بن یحیی‌بن سعدبن عباده خزرجی یا قیام شقنا در شرق اندلس. قیام شقنا، یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین قیام‌ها بود و چندین سال به طول انجامید و در این قیام، تلاش شد تا حکومت اموی‌ها را از بین ببرند. در این مقاله سعی شده است، گزارشی تحلیلی - توصیفی از شخصیت‌ها و رخدادهای پیش‌گفته بیان شود و ارتباط آنها با نقش‌آفرینی در علوم و معارف تشیع تبیین شود.