نقش علمای شیعه معاصر، در گسترش علوم اسلامی در شبه قارۀ هند

نوشتار حاضر، به نقش دانشمندان شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی در شبه‌‌قاره هند معاصر، از زمان تسلط استعمار انگلیس بر شبه‌‌قاره هند تا زمان حاضر، پرداخته است. شواهد نشان می‌دهد که دانشمندان این سرزمین، در دوران معاصر، در نشر علوم و فرهنگ اسلامی دستی بر قلم و همتی مضاعف داشته‌اند. عالمان این دیار، در حوزه علوم قرآن و شرح و تفسیر آیات قرآن، آثار متعددی به زبان‌های مختلف نگاشته‌اند. در این مقاله، حدود پانزده تفسیر نوشته‌شده به زبان اردو معرفی می‌شود. از جمله این تفاسیر می‌توان تفسیر انوار النجف فی اسرار المصحف در چهارده جلد، نوشته مولانا حسین‌بخش جارا (متولد 1920م)، و نیز فیضان الرحمن فی تفسیر القرآن در ده جلد، اثر علامه محمدحسین نجفی (متولد 1932م)، متکلم، فقیه و مورخ معروف پاکستان را نام برد. در تفاسیر نگاشته‌‌شده به زبان فارسی می‌توان به کشف الغطاء فی تفسیر سوره هل اتی تالیف سید رجب‌علی خان ‌بهادر دهلوی لاهوری (حیات در قرن 19م) اشاره کرد. این اثر در یک جلد به تفسیر کلامی و تطبیق سوره انسان با واقعه کربلا پرداخته است. در میان تفاسیری که به عربی نوشته شده‌اند می‌توان به الفرقان فی تفسیر القرآن سید علی نقی (حیات در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19م) اشاره نمود. این تفسیر در یک جلد بوده و به تمام قرآن به شیوه استدلالی و با کمک روایات امامان(عع) پرداخته است. دانشمندان اسلامی شبه‌قاره، پا را از این نیز فراتر گذاشته و به تفسیر قرآن به سایر زبان‌های رایج در شبه‌قاره مثل انگلیسی و سندی نیز پرداخته‌اند. فعالیت در حوزه قرآن، در ترجمه تفاسیر مشهور شیعی نیز نمایان است و تفاسیری چون مجمع البیان طبرسی، تفسیر فرات کوفی و البیان فی تفسیر القرآن به زبان اردو ترجمه شده است. تلاش عالمان این سرزمین پهناور، در علوم قرآن و تفسیر خلاصه نمی‌شود. آن‌ها در علوم حدیث نیز نقش‌آفرینی قابل‌توجهی داشته‌اند، به گونه‌ای که بعضی از شخصیت‌های شبه‌قاره، در این زمینه، سرآمد معاصرین خود شده‌اند. بین قرن یازدهم تا چهاردم قمری، در بین شمار زیاد دانشمندان شبه‌قاره در حوزه علوم حدیث، می‌توان از قاضی نورالله شوشتری و اثر او به نام حاشیة علی خلاصة الاقوال فی علم الرجال، حسین‌بن شهاب‌الدین عاملی و اثر او به نام شرح نهج‌البلاغه کبیر، محمد‌بن شرف‌الدین نویسنده جوامع الکلم، سید دلدار علی غفران‌مآب نویسنده اربعون حدیثا فی فضل العلم والعلماء نام برد. همچنین سید محمد قلی‌بن محمد حسین کنتوری؛ کتاب ارزشمند حکم احادیث الصحیحین را به زبان اردو تالیف کرده است. میرحامد حسین میرموسوی؛ تالیفات بسیار ارزشمندی مانند شوارق النصوص در حوزه حدیث دارد. در قرن چهاردهم و پانزدهم قمری نیز، تعداد محدثان شبه‌قاره قابل‌توجه است و در این نوشتار، فقط به تعدادی از آن‌ها و آثار مربوط به آن‌ها اشاره شده است؛ محدثانی چون علی محمد تاج العلماء نویسنده شرح خطبه شقشقیه، سید ابوالحسن‌ کشمیری نویسنده التعلیقات على الشرح الکبیر، محمد حسین بحرالعلوم نویسنده الحدیث الحسن فی جواز التسامح فی ادلة السنن، محمد محسن زنگی پوری نویسنده کتاب العذب المعین فی شرح اربعین و سید رضی جعفر نویسنده کتاب جامع‌الاخبار. علمای شبه‌‌قاره هند، از حوزه کلام هم فارغ نمانده و آراء کلامی خویش را در ادامه اندیشه‌های متکلمان امامیه، در سطحی وسیع ارائه کردند. از عماد الاسلام یا مرآة العقول سید دلدار علی نصیرآبادی گرفته تا البوارق الموبقة سید محمدبن سید دلدار علی و نیز نزهۀ اثنا عشریه میرزا محمد کامل عنایت کشمیری و عبقات الانوار علامه میرحامد حسین، همه از آثار کلامی مشهوری است که چهره کلامی دانشمندان شبه‌قاره را پررنگ کرده است. بخشی از این نوشتار، به فعالیت دانشمندانی پرداخته که از طریق تاسیس حوزه‌های علمیه و مراکز علمی، در نشر علوم و فرهنگ اسلامی تاثیرگذار بوده‌اند. از حوزه‌های علمیه مشهور می‌توان به‌عنوان نمونه به حوزه علمیه ایمانیه، معروف به جامعه ایمانیه اشاره کرد. جامعه منصبیه در شهر میرته، مدرسه سلطان المدارس، وثیقه عربی کالج [از قدیمی‌ترین مدراس هند]، حوزه علمیه غفران‌مآب [احیا شده سید دلدار علی نقوی غفران‌مآب] از دیگر حوزه‌های علمیه مشهورند. شخصیت‌های شیعی شبه‌قاره هند، علاوه بر روش‌های سنتی برای گسترش علوم اسلامی، به تاسیس مراکز علمی از جمله موسسه‌ها، مراکز فرهنگی و کتابخانه‌ها روی آوردند و مراکز علمی بسیاری را از خود به یادگار گذاشته‌اند. امروزه بیش از 400 موسسه علمی - ‌فرهنگی، در هند فعال هستند. در بین کتابخانه‌های مشهوری که معرفی شده است، کتابخانه ناصریه از کتابخانه‌های بزرگ علمی و دینی در شهر لکنهو است. این کتابخانه به همت سید محمدقلی موسوی، از عالمان برجسته شیعه هند، پایه‌گذاری شد. در پایان بعضی از مراکز و موسسه‌های فرهنگی اسلامی نیز معرفی شده است که به نوبه خود، در نشر و حمایت از علوم و فرهنگ اسلامی در شبه‌قاره سهم بسزایی داشته‌اند.