تحلیلی بر اخلاق اسلامی در رساندن انسان به کمال

به گواه تاریخ،اخلاق علمی است که در بهبود روابط انسان با خدا و اعضای جامعه بسیار نقش آفرین و تاثیر گذار است.ملکات نفسانی انسان و تزکیه و تهذیب نفس در پرتو اخلاق شکل می گیرد و در یک جامعه سرنوشت فردی و اجتماعی انسان تحت تاثیر عمیق و گستردۀ اخلاق است.دین مبین اسلام به سان شجرۀ طیبه ای است که آموزه های اعتقادی به منزلۀ ریشه،احکام و موازین فقهی به مثابۀ شاخ و برگ، و اخلاق به منزلۀ میوۀ آن است.هدف نهایی دین برطرف کردن دشواری های رفتاری و برپایی جامعۀ آرمانی و برخوردار از موازین صحیح اخلاقی است.مفاهیمی چون توکل،تقوا،توبه و شکر از ارکان«اخلاق دینی»اند و اگر بخواهیم در این حوزه ساحت دل را با آب زلال سرچشمۀ معرفت شستشو دهیم به ناچار باید بر ساحل ارشادات و تعلیمات پیشوایان دین بنشینیم.علمای اخلاق لازمۀ آراستگی نفس به صفات پسندیده و در نتیجه آرامش وی در زتدگی را آگاهی عمیق از علم اخلاق و عمل به توصیه های آن پیشنهاد می کنند.دانشمندان مسلمان معتقدند علم اخلاق از علوم عملی است و به همین روی،گزاره های موجود در آن ناظر به بایدهاست. معارف بیان شده در قرآن و سنت سه گونه اند:اعتقادات،احکام و اخلاق.اعتقادات پایه و اساس احکام و واخلاق اسلامی را تشکیل می دهند و احکام و اخلاق نیز بیان کنندۀ دستورهای عملی اند،با این تفاوت که احکام بیشتر ناظر به ظاهر اعمال و رفتار بنده است و اخلاق بیشتر ناظر به روح و باطن اعمال او.ازین رو می توان گفت بخش مهمی از آداب بندگی خدا در اخلاق اسلامی بیان شده و برای دست یافتن به کمال و سعادت راهی جز آشنایی عمیق با علم اخلاق اسلامی و به تخلق به فضائل اخلاقی نیست.علم اخلاق با علوم دیگر نیز ارتباط دارد که از آن جمله به رابطۀ علم اخلاق با تعلیم و تربیت می توان اشاره کرد.هدایت بعد اخلاقی انسان به سوی رشد و کمال،در علم اخلاق و تعلیم و تربیت مشترک است و اخلاق جزئی از تعلیم و تربیت به شمار به می رود.با این همه،علم اخلاق و تعلیم و تربیت از دو جهت با یکدیگرتفاوت دارند:نخست آنکه علم اخلاق ضمن بیان چگونگی تخلق انسان به اخلاق نیکو،خود را عهده دار بیان صفات و رفتارهای پسندیده و ناپسند نیز می داند، درحالی که تعلیم و تربیت به تبیین این موضوع نمی پردازد،بلکه این مقوله از اصول موضوعۀ آن است. دوم آنکه تعلیم و تربیت تنها عهده دار رشد و کمال اخلاقی انسان نیست،بلکه به دیگر ابعاد انسان مانند بعد علمی،حرفه ای و دینی نیز نظر دارد و سعی می کند انسان را در این زمینه ها نیز به کمال برساند. «ارزشمندی»و «مسئولیت»دو رکن اساسی داوری درعلم اخلاق اند و در فقدان یکی از آن دو،دیگر نمی توان از یک نظام اخلاقی سخن گفت. حکیمانه بودن خلقت عالم و آدم از مبانی کلامی اخلاق اسلامی است.علم اخلاق نسخۀ اجرایی چگونگی تحقق این هدف است.بدیهی است که با انکار حکمت و هدفمندی در آفرینش،شیوۀ تحقق این هدف مفهومی ندارد و اخلاق ضرورت منطقی نخواهد داشت.ولی اثبات هدفمند بودن خلقت و تفسیر هدف آن،در علم کلام صورت می گیرد و علم اخلاق با پذیرش این مبنا و تفسیر ارائه شده از هدف کلان پیدایش عالم و آدم،در صدد تبیین آن و پیشنهاد طرح عملی برای تحقق آن است.