گونه‌شناسی بهره از مولفه‌های عرفی در نقد احادیث فقهی

شماری از مجموعه گران‌سنگ روایات دربردارنده احکام فقهی، به آسیب‌هایی در حوزه متن دچار شده‌اند که اعتبار آنها را کم‌فروغ یا مخدوش می‌سازد. از این رو در روند استنباط فقهی بایسته است تا سنجه‌هایی برای ارزیابی محتوای احادیث، سامان داده شود. دانشوران مسلمان با بهره از احادیث، سنجه هایی چون عرضه به قرآن، سنت، عقل، تاریخ قطعی و دستاوردهای قطعی علوم برای نقد حدیث در نظر گرفته اند. فرضیه این جستار آن است که از عنصر عرف، می توان در قامت یکی از سنجه‌های نقد احادیث فقهی بهره برد. برای ثبات این دیدگاه، به روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای، در گام نخست، به تبیین مفهوم مولفه‌های عرفی، دلایل اعتبار آنها از دیدگاه آموزه‌های شریعت و حکم خرد، دامنه بهره از این مولفه‌ها و تبیین رابطه متقابل آموزه‌های شرعی با مولفه‌های عرفی پرداخته شده است. در گام پسین نیز پنج مورد از مولفه‌های مقبول عرفی به شکل ذیل افراز شده اند: بناء عقلاء، سیره عقلاء، سیره متشرعه، عادات و امور عام‌البلوی. افزون بر تبیین رابطه هر یک از این موارد با مفهوم عرف، نمونه‌های حدیثی متناسبی ارائه شده که با بهره از مولفه‌های عرفی می‌توان به بی‌اعتباری آنها دست یافت. ارزیابی پایانی نوشتار آن است که در روند استنباط فقهی مبتنی بر اخبار، استناد به این مولفه‌ها برای اعتبار‌سنجی حدیث بایسته خواهد بود.

typology of the use of customary components in the criticism of jurisprudential hadiths

a number of precious collections of traditions (hadiths) containing jurisprudential rulings have been damaged in their texts, causing to diminish or reduce their credibility. in the process of jurisprudential inference, it is necessary to organize criteria to evaluate the content of hadiths. the hypothesis of this research is that the element of custom (’urf) can be used as a criterion for criticizing jurisprudential hadiths. in order to prove this view, in a descriptive-analytical method using library sources, first, the concept of customary components, the reasons for their validity according to legal (sharῑ’a) teachings and intellect (’aql), and the scope of using these components are explained and the mutual relation of sharῑ’a teachings with customary components are discussed and clarified. secondly, five of the accepted customary components are identified, as follows: the wises’ bases, the wises’ way, the practitioners’ way, and the general habits and affairs. in addition to explaining the relation of each of these cases with the concept of custom, appropriate examples of hadiths are presented that can be considered weak by using custom components. the final evaluation is that in the process of jurisprudential inference based on hadiths, it will be necessary to refer to these components to validate the hadith.