نگرشی تطبیقی به نظریه «منطقه‌ الفراغ» شهید صدر و «منطقه‌ العفو» شیخ قرضاوی

دوری از عصر معصوم(ع) و پدید آمدن حوادث جدید، نیاز روزافزون مسلمانان به دانستن حکم شرعی حوادث نوپدید را بیشتر کرد. این احساس نیاز، برخی از علمای اسلامی را به تکاپو انداخت تا با تامل در جهان‌بینی اسلام، قائل به محدوده‌ای خالی از حکم شرعی شوند. در فقه امامیه، فقیه معاصر سید محمدباقر صدر، این محدوده را «منطقه‌ الفراغ» نام نهاد. و در فقه اهل سنت، فقیه مصری یوسف القرضاوی، آن‌را «منطقه‌ العفو» نامید. پژوهش حاضر با هدف مقایسه دو نظریه «منطقه‌ الفراغ» و «منطقه‌ العفو»، به روش توصیفی تحلیلی، به بررسی و تحلیل ویژگی‌ها و نقاط روشن و مبهم این دو نظریه، می‌پردازد. این دو نظریه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با همدیگر دارند که قابل بررسی هستند. با بررسی این دو نظریه، می‌توان گفت هر دو منطقه که با هدف عدالت اجتماعی و رعایت مصالح کلی جامعه، مطرح شده‌اند و در طرح آن جهان‌شمولی و جاودانگی شرع اسلام مورد توجه قرار گرفته است، خالی از حکم شرعی الزامی هستند. برای پر کردن این منطقه نیز ضروری است ضوابط و معیارهای مشخصی مطرح شود تا با اصول و قواعد کلی اسلام منطبق باشد. ضمن این‌که هر دو نظریه دارای نواقصی است که باید از سوی موافقان و یا حتی منتقدان آنها رفع و تکمیل شوند تا قابلیت اجرایی پیدا کنند.

comparative approach to theory of mantiqat al-firāq of martyr al-sadr and mantiqat al-‘afw of sheikh al-qardāwī

the occultation of the infallible imam (as) and the emergence of new events increased the muslims’ need to know the legal (shar’ī) ruling regarding the newly-emerged cases. it made some islamic scholars struggle to consider the islamic worldview and to believe in an area free of legal ruling. in imāmī jurisprudence, the contemporary jurist martyr sayed mohammad bāqir al-sadr called it “mantiqat al-firāq” (belt of lacuna) and in sunni jurisprudence, the egyptian jurist yusuf al-qardāwī called it “mantiqat al-‘afw” (belt of permission). based on the descriptive-analytical method, this research aims to compare the two theories to investigate and analyze their feature and ambiguities. these two theories have many differences and similarities with each other that can be examined. examining these two theories, it may be concluded that both areas, which have been proposed with the aim of social justice and respect for the general interests of the society, and in its design, the universality and immortality of the islamic shari’a have been taken into consideration, are empty of legal required rulings. in order to fill this area, it is necessary to bring up specific criteria and standards to match them with the general principles and rules of islam. in addition, both theories have shortcomings that must be amended and completed by their proponents or even critics in order to be applicable.