نقش «تعمد» در ایجاد اضطرار و پیامدهای فقهی و حقوقی آن

در فقه و حقوق کیفری، اضطرار را ازجمله علل موجه‌ی جرم به‌شمار آورده‌اند که بر مبنای آن، فرد مضطر در برابر اقدامات خود مسئولیت کیفری نخواهد داشت. در عین حال در مواردی که بتوان عنصر «تعمد» را در پیدایش حالت اضطرار دخیل دانست، سلب مسئولیت کیفری رخ نخواهد داد. تعیین گستره‌ی معنایی «تعمد» از موارد اختلافی میان صاحب‌نظران کیفری است؛ در قرآن کریم، این مسئله در آیات پنج‌گانه‌ی اضطرار مورد اشاره قرار گرفته‌ و مفسران و فقهای مذاهب اسلامی کوشیده‌اند اجمال معنایی واژگان این آیات را با توجه به قواعد مربوطه برطرف نمایند؛ مباحث فقهی در این زمینه نیز به‌شدت متاثر از آیات یاد شده بوده و به‌نوعی تفسیری فقهی از آیات اضطرار هستند. در این نوشتار، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، ضمن تبیین مبانی آراء فقها و مفسران، راه‌حلی برای رفع ابهام یاد شده ارائه شده است. بدین بیان که قیود آیات اضطرار دارای هم‌پوشانی معنایی بوده و می‌بایست قدر مشترک و متیقن از همه‌ی آن‌ها به‌عنوان یک مقیِد کلی برای حکم رافعیت اضطرار در نظر گرفته شود. لذا تنها ایجاد اضطرار به‌قصد ارتکاب فعل حرام یا با علم به ناگزیری از ارتکاب آن را می‌توان تعمد در ایجاد اضطرار دانست که در این حالات، مسئولیت کیفری همچنان باقی خواهد ماند.

the role of “willfulness” in creating desperate necessity (iḍṭirār) and its jurisprudential and legal consequences

in jurisprudence and criminal law, desperate necessity (iḍṭirār) is considered among the justified causes of a crime, according to which, the desperate person will not have any criminal liabilities for their actions. however, in cases where the “willfulness” (ta‘ammud) element can be considered involved in the emergence of the state of iḍṭirār, the exclusion of the criminal liability will not take place. the determination of the semantic range of iḍṭirār is a controversial issue among the criminal authorities. in the holy qur’an, this issue is touched upon in the five verses relating to iḍṭirār and interpreters and jurists have tried to resolve the semantic uncertainty of the words in these verses considering the relevant principles. the jurisprudential discourses in this context are strongly affected by the above mentioned verses and they are in a way jurisprudential interpretation of verses of iḍṭirār. in this writing, using the analytical descriptive method, while explaining the principles of the opinions jurists and interpreters, a solution is presented to resolve the ambiguity mentioned above. hence, the conditions of iḍṭirār verses have semantics overlapping and the common value and agreed certitude of all of them should be considered as general condition for the verdict of dissolution of iḍṭirār. therefore, only creating iḍṭirār with the intention of perpetrating an illicit action or by knowing its inevitability to commit it can be considered willfulness in creating iḍṭirār, and in these situations the criminal liability will remain true.