بررسی تاریخی تحولات دانش اصول فقه در اندیشه دینی امامیّه و استقلال آن از فقه و کلام

شکل‌گیری دانش اصول به شیوۀ اجتهادی، در اندیشۀ دینی اسلامی، چرخش و نقطۀ عطف بزرگی از فقه‌ورزی پیشانظری به فقه‌ورزی نهادی به‌شمار می‌رود که در میان اهل سنّت در اواخر سدۀ دوم هجری و با الرسالۀ شافعی و جمع میان دو مدرسۀ فقه اهل رای و قیاس با فقه اهل حدیث شروع شد. شکل‌گیری و تدوین این دانش در امامیّه توسط علمای مدرسۀ دینی بغداد انجام گرفت و متفاوت از اهل سنّت بود بدین صورت که با دو دانش فقه و کلام در ارتباط و تداخل تنگاتنگ بود و تلاش برای استقلال آن از این دو دانش نیز توسط همین مدرسه صورت گرفت و برخلاف اهل سنّت، بر اساس تقدّم معرفت‌شناسی بر روش‌شناسی بنیان‌گذاری شده است. مسئله این نوشتار تبیین فرآیند شکل‌گیری اصول فقه به شیوۀ اجتهادی در اندیشه امامیّه و تفاوت کلی آن با اهل سنّت است که به منظور فراهم کردن شناختی متقارن و دوسویه از اندیشه اصولی امامیّه انجام می‌گیرد بدین معنی که در کنار توجه به مباحث و مبانی نظری و معرفتی، نیم‌نگاهی هم به عوامل غیرمعرفتی در شکل‌گیری آن داشته باشد. این نوشتار، به روش توصیفیتحلیلی بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای، روند تاسیس، تدوین و استقلال دانش اصول از فقه و کلام را مورد بررسی قرار می‌دهد و برخلاف رویه معمول که صرفا به مباحث معرفتی می‌پردازند، سعی می‌کند علّت تاخر شکل‌گیری آن از اصول فقه اهل سنّت، همچنین تاخر روش‌شناسی آن از معرفت‌شناسی را تبیین می‌کند که درنهایت به تحولات سیاسی و اوضاع اجتماعی امامیّه در دورۀ میانه مربوط می‌شود.

Genealogy of the formation of knowledge of the principles of jurisprudence in Imami religious thought and its independence from jurisprudence and theology

The formation of the knowledge of principles in an ijtihad manner, in Islamic religious thought, is a turning point and a great turning point from pretheoretical jurisprudence to institutional jurisprudence, which is among the Sunnis in the late second century AH and with the Shafi’i treatise The jurisprudence of the Ahl alHadith began. The formation and compilation of this knowledge in the Imamiyya was done by the scholars of the religious school of Baghdad and was different from the Sunnis in that it was closely related to the two sciences of jurisprudence and theology and the effort for its independence from these two sciences was made by the same school. And unlike the Sunnis, it is based on the precedence of epistemology over methodology. The purpose of this article is to explain the process of formation of the principles of jurisprudence in an ijtihad manner in Imami thought and its general difference with Sunnis, which is done in order to provide a symmetrical and twosided knowledge of Imami thought, which means paying attention to theoretical and epistemological topics , Have a look at nonepistemic factors in its formation. This article, in a descriptiveanalytical method based on library sources, examines the process of establishing, compiling and independent knowledge of the principles of jurisprudence and theology and, contrary to the usual practice that deals only with epistemological issues, tries to explain the delay in its formation from the principles of jurisprudence. The Sunnis also explain its methodological lag from epistemology, which ultimately relates to the political developments and social situation of the Imams in the Middle Ages.