عدم امکان معرفت عقلی خداوند در نصوص شیعی: تقارب دو تبیین

یکی از شناخته‌شده‌ترین شارحان روایات شیعی در خداشناسی باب قاضی سعید قمّی (د:1012 ه.ق) است. وی برخلاف بزرگانی چون صدرالمتالهین شیرازی (د: 1050 ه.ق) و علامه محمّدباقر مجلسی (د: 1111 ه.ق) که احادیث توحیدی کتاب کافی را شرح داده بودند، به شرح احادیث توحید صدوق پرداخته است. از طرفی، برخی احادیث موجود در این کتاب هرگونه معرفت عقلی را از خدای متعال نفی می کنند (به عنوان نمونه، ن.ک: باب 2، ح5 و 26). در نوشتار حاضر نشان خواهد شد که اوّلاً تفسیری را که قاضی سعید از این گونه احادیث ارائه می دهد، باید «الهیّات سلبی» (apophatic/ negative theology) نامید. در قدم بعدی، نشان خواهیم داد که برخی ناقدان الهیدانان سلبی - از جمله قاضی سعید – دیدگاه «تشبیه در عین تنزیه» را به عنوان نظریّۀ بدیل مطرح کرده اند. در بررسی دیدگاه ناقدان نیز درصدد اثبات دو مطلب ایم: (1) نقدهای ناقدان وارد است؛ (2) اشکالاتی را که به الهیّات سلبی وارد است، عیناً می توان در نقد دیدگاه «تشبیه در عین تنزیه» مطرح کرد.توضیح اینکه: برخی قائلان و شارحان این دو نظریّه – مانند علامۀ طباطبایی و استاد مطهّری – الهیّات سلبی را نقد کرده و آن را عقلاً و نقلاً مخدوش دانسته اند. آنها گاه دیدگاه «سلب سلب»، و گاه «تشبیه در عین تنزیه» را به عنوان تبیین جایگزین مطرح ساخته اند (به عنوان نمونه، ر.ک: اصول فلسفه و روش رئالیسم: 5: 99-107؛ المیزان: 1: 214-215؛ 8: 57). در تقریری حدّاقلّی، می توان گفت که سه اشکال از جانب آنها مطرح شده است: اوّل اینکه الهیّات سلبی به تعطیل معرفت خدای متعال می انجامد؛ دیگر آنکه این نظریّه چیزی «بین تشبیه و تنزیه» است؛ و آخر آنکه چنین تبیینی با آموزه های دینی سازگار نیست. گذشته از نظریّۀ «سلب سلب» که در این مقاله بررسی نخواهد شد، می توان نشان داد که هر سه اشکال مذکور به نظریّۀ بدیل دیگر (= تشبیه در عین تنزیه) وارد است، بدان معنا که: 1- نظریّۀ «تشبیه در عین تنزیه» نیز به تعطیل معرفت می انجامد؛ 2- ناقدان، الهیّات سلبی را «بین تشبیه و تنزیه»، و دیدگاه تشبیه در عین تنزیه را «مجموع تشبیه و تنزیه» نامیده اند، در حالی که تفاوتی میان این دو نیست. 3- همان‌گونه که الهیّات سلبی تبیین جامعی از آموزه های شیعی ارائه نداده است، دیدگاه جایگزین نیز چنین است. شاهد بر این نزدیکی، برخی عبارات قاضی سعید در توضیح دیدگاه خویش است. وی در مواضعی برای تبیین الهیّات سلبی خود به عباراتی از محیی الدین عربی (د: 638 ه.ق) تمسّک می جوید، همان طور که قائلان به دیدگاه تشبیه در عین تنزیه نیز چنین می کنند.