اثر مشاهده گر، مبنای تمایز توجیه صدق از توجیه باور در محتوای گزاره های خداباورانه (با الهام از چارچوبهای نظری سینوی)

در مباحث معرفت شناسی معاصر و حوزه عقلانیت (rationality)، برهان آوری در دو زمینه بسیار مهم یعنی تضمین صدق (truth) و نیز تضمین باور (belief) مطرح است. توجیه صدق و توجیه باور اگرچه در بیان و عمل با یکدیگر ارتباط داشته و ملازم اند اما این ملازمت را نمی توان ملازمتی دو طرفه و نتیجه آن را قابل بیان در یک هم ارزشی منطقی (logical equivalency) دانست. آنچه در این خصوص به ضرس قاطع قابل بیان است آن است که علیرغم نظریات مخالف (که در اقلیت هستند)، باید پذیرفت که توجیه صدق (truth justification) مستلزم توجیه باور (belief justification) می باشد اما عکس این سخن نه مورد توافق اکثریت معرفت شناسان است و نه دلیل متقنی در مباحث معرفت شناسی معاصر در خصوص آن قابل استناد است. به نظر می رسد برخلاف نظریه غالب در فلسفه و معرفت شناسی معاصر مبنای توجیه صدق را باید در وجود شناسیِ علم و حالات ذهنی یافت ولی مبنای توجیه باور را باید در بسترهای منطقی ناظر به فرایند تفکر که در قوای انسانی به نحوی معین رخ می دهد جستجو کرد و این می تواند دو حقیقت مهم را از یکدیگر تفکیک کند: توجیه گزاره ای (و نه جمله ای صرف) و توجیه وجودی (مربوط به محتوا یا محکیِ گزاره ها). در این مقاله سعی خواهم کرد ضمن ارائه انتقادی از مهمترین رهیافتهای معاصر در خصوص ملازمت میان توجیه باور و توجیه صدق، با الهام از مبانی و رویکردهای حکمت سینوی، نشان دهم که توجیه باورهای دینی در حوزه خداباوری و توجیه صدق آنها نمی تواند بر مبنای واحدی استوار گردد. اگر در توجیه باور، تاثیر پذیری باورنده از باورهای پیشین که یا بر آن تقدم دارند و یا با آن اجزای یک شبکه منسجم از باورها را تشکیل می دهند موضوعیت داشته باشد، در توجیه صدق، این اثرگذاری باورنده است که هم برای خویش و هم برای دیگران (others) تعیین کننده و سرنوشت ساز است و در این خصوص مباحث جدیدی که در حوزه کنش گری ادراکیِ مشاهده گر (observer effect) در فیزیک کوانتوم مطرح شده نیز مویدی بر مدعای اینجانب تلقی خواهد شد.به نظر می رسد مشکل اساسی شبهاتی که امروزه در مورد براهین خداباورانه صورت می گیرد (و گاه دفاع را برای دینداران بسیار سخت می کند)، تمرکز بیش از حد بر موضوع توجیه باور است و نه توجیه صدق. و این یکی از حیاتی ترین مبانی است که در مباحث الهی فیلسوفان مسلمان به آن توجه شده است. اگر در مباحث خداشناسی، به دنبال براهین هندسه وار و ریاضی گونه باشیم، در واقع دچار گرایش شدید به توجیه باورهای خدا-بنیاد هستیم اما اگر مدل باورهای خود را بر اساس توجیه صدق طراحی کنیم، با توجه به مقوله اثر مشاهده گر یا باورنده در تحقق تصدیق نسبت به امر الهی، می توان علاوه بر تضمین دستیابی عمیق به باورهای خداباور، اگزیومهای مربوط به توجیه باورهای خداگرا را تشکیل داد. نویسنده معتقد است پشتوانه تبیین مباحث الهی در چارچوبهای فلسفی با توجه به بنیادهای فکری فیلسوفان مسلمان و بازسازی آنها در شرایط فعلی می تواند در مباحث عقلانیت و خداباوری بسیار نتیجه بخش باشد.