خداباوری هرمسی و بازتاب آن در اندیشه اسلامی، ایرانی

الهیات هرمسی با همه نفوذ پنهان و آشکاری که در اندیشه ایرانی، اسلامی داشته، چندان مطمح نظر محققان قرار نگرفته است. گویی با سیطره فلسفه یونان در دوران پس از اسلام، این منظومه فکری دیرین به فراموشی سپرده شده است؛ منظومه ای که در فلات ایران نُضج یافته و سپس به یونان و اسکندریّه و حرّان سفر کرده، مقارن دوره اسلامی به موطن اصلی خود بازگشته و بر همه آن حوزه های علمی و دینی تاثیر گذاشته است. یزدان شناسی هرمسی بر پایه پذیرش دو خدا که یکی به‌فرمان دیگری است بنا شده است: اول، خدای متعال که وصف ناپذیر و غیرقابل درک و منزّه از هر تشبیه است. او به هستی نمی پردازد و از آنچه درون آن است مطلع نیست؛ زیرا هستی و اندرونش با نقص احاطه ‌شده است و این خدا از رابطه با آنچه ناقص است مُبرّاست. ازاین‌رو شناخت او به‌وسیله تامل در هستی و نظام آن یعنی از طریق عقل و حواس میسّر نیست. دوم خدای صانع که جهان را آفریده و در آن تجلّی می یابد و با تامّل در جهان هستی ادراک می شود؛ ازاین‌رو گفته می شود که او همه‌جا هست و انسان به هر سوی بنگرد او را خواهد یافت و هر چیز دال بر وجود اوست.در این مقاله می کوشیم با ذکر شواهدی از متون ایرانی، اسلامی و تبارشناسی آنها بر این نکته پای بفشاریم که تفسیر برخی گزاره های خداشناختی در این آثار، تنها از راه ارجاع آنها به سامانه الهیاتی هرمسی میسّر است. بدین منظور ابتدا با کاوش در تاریخچه و محتوای متون هرمسی، طرحی از سامانه یزدان شناختی آن به دست داده، ردّ پای آن آموزه ها را در بعضی متون ایرانی و اسلامی جستجو کرده ایم. سپس رسوخ آن تعالیم را در فضای فکری قرون اولیه اسلامی بر رسیده، کوشیده ایم تاثّر آنان را از اندیشه های هرمسی، به ویژه الهیات دوگانه انگار آن، نشان دهیم که تصویر خاصّی از «خدا» به دست می-دهد که شرک آلود است. این جستار، در واقع بخشی از یک پروژه فکری وسیع و مقدمه ای است بر تغییر پارادایم در تبارشناسی گزاره های الهیاتی ایرانی، اسلامی و در نهایت پیشنهاد الگویی فراگیر برای ترسیم عقلانیت ایرانی به شیوه ای که محمد عابدالجابری (1936- 2010) در تکوین عقل عربی انجام داده است.