طریق حکمت در اثبات وجود حق از منظر شیخ احمد احسائی

در سنت فلسفه اسلامی، مسئلۀ اثبات وجود حق در راس مباحث فلسفی است. هر فیلسوف بر اساس دیدگاهی که درباره واقعیت و نیز نسبتی میان حق و خلق دارد، برهانی بر اثبات مبدا کل ارائه کرده است. شیخ احمد احسائی، از حکمای متاخر ملاصدرا در قرن دوازدهم و سیزدهم، با ارائۀ اصول و مبانی متفاوت از ملاصدرا به نقد او پرداخته و طریق دیگری برای اثبات و معرفت حق ارائه کرده است. او در بحث اشتراک معنوی وجود، امکان اطلاق وجود به حق تعالی، بدیهی بودن مفهوم وجود، رابطۀ وجود و ماهیت در موجود و نحوۀ حصول علم با ملاصدرا اختلاف نظر دارد. به نظر او راههای شناخت خدا متناسب با استعداد بندگان و مکلفان، مختلف است. او برترین راهِ شناخت را طریق «حکمت» دانسته است که نه از طریق مقدمات و معانی و وضع لغات و اصطلاحات، بلکه از طریق دلیل ذوقی و عیانی و ملاحظۀ حقایق اشیاء راه شناخت حق را مهیا می کند. به نظر او آنچه در این طریق واسطه و وسیله قرار می گیرد، «فواد» است و آنچه مشاهده می شود، ربط وجودی، آثار فعل و نشانه (آیة) بودن همه چیز برای اوست. این طریق متمایز از راه های دیگری است که احسائی آنها را «موعظۀ حسنه» و «جدال احسن» می نامد. به نظر او موعظۀحسنه راهی است که از طریق حدوث موجودات پی به وجود قدیم و از طریق وجود مصنوعات به وجود صانع پی برده می شود که اگر با تهذیب نفس و سلوک عملی همراه باشد، سبب سلامت و نجات می شود اگرچه معرفت حقیقی نیست. اما راه آخر یعنی جدال احسن، که همانا در میان علماء شهرت و تداول دارد، راهی است که با وضع مقدمات و معانی و وضع لغات و اصطلاحات سعی در اثبات وجود حق تعالی دارد. به نظر احسائی، کوشش ملاصدرا در ارائه تعریف برای حقیقتِ وجود، بسیط الحقیقه، وجودِ صرف و مطلقِ وجود و اثبات وجود حق از این طریق، راه برهانِ اصطلاحی و همان جدال احسن است که مبری از شبهه و اشکال نمی تواند باشد.