سنجش ثمربخشی پژوهش عقلانی درباره‌ی خدا

محور اصلی این جستار، سنجش امکان ثمربخشی پژوهش عقلانی درباره‌ی خدا است. این سنجش در پی استوار کردن دو گزاره است. نخست این‌که اثبات وجود یا عدم وجود خدا راه به جایی نمی‌برد و دوم این‌که امکان ثمربخشی نوعی پژوهش عقلانی درباره‌ی خدا، به وسیله‌ی بررسی سازگاری ویژگی‌های نسبت داده شده به او با یکدیگر و با اصول چنین پژوهشی، وجود دارد.در قدم اول مشخص می‌شود هر استدلال که در پی اثبات وجود یا عدم وجود خدا است، همواره این کار را یا تنها بر اساس تعاریف و اصل عدم تناقض انجام می‌دهد یا بر اساس اصولی علاوه بر آن‌ها. با بررسی صورت خاصی از برهان هستی‌شناختی به عنوان مثال، مشخص می‌شود که اگر اساس استدلالی که در پی اثبات وجود است، تنها تعاریف و اصل عدم تناقض باشد، استدلال همواره دچار مصادره به مطلوب است. بر پایه‌ی این بررسی، مشخص می‌شود که به چه معنا می‌توان گفت وجود یک محمول واقعی نیست. هم‌چنین نشان داده می‌شود که نمی‌توان گفت اگر خدا ممکن باشد، ضروری است. بر مبنای تمایز مشخص شده میان تعاریف و اصول، اگر اساس استدلالی که در پی اثبات وجود یا عدم وجود خدا است، اصل یا اصل‌هایی علاوه بر اصل عدم تناقض و تعاریف باشد پس خود این اصول ضروری نیستند؛ چرا که یک گزاره به خودی خود ضروری است اگر و تنها اگر نقیضش خود-متناقض باشد.قدم دوم در پی جایگزین کردن هدف دیگری برای این پژوهش عقلانی است. مشخص شد که پژوهش عقلانی درباره‌ی وجود یا عدم وجود خدا راه به جایی نمی‌برد؛ با این حال، سنجش سازگاری تعاریف و اصول فرض شده ثمربخش است. با بررسی یک مثال، اهمیت تعریف یک مفهوم در پژوهش عقلانی مشخص شده است. این مثال صورت خاصی از مسئله‌ی متناقض‌نمای معروفی است که با عنوان امتحان غافلگیرکننده‌ای که هرگز گرفته نمی‌شود مطرح شده است؛ مشکل این است که اگر استاد بگوید در هفته‌ی آینده امتحان غافلگیرکننده‌ای خواهید داشت، می‌توان استدلال کرد که چنین امتحانی غیرممکن است؛ حال آن‌که در عمل غافلگیر شدن در امتحان ممکن است. در پایان با بررسی مسئله‌ی تسلسل علل در برهان کیهان‌شناختی، به عنوان مثالی از پژوهش مورد نظر، نشان داده شده است که غیرممکن پنداشتن تسلسل در جهان، نسبت دادن ویژگی دانای کل به خدا را نیز غیرممکن می‌کند؛ چرا که در مفهوم دانای کل، تسلسلی پنهان است. بدین جهت با فرض وجود خدا، ناممکن بودن تسلسل در جهان، قابل پذیرش نمی‌باشد. چنین پژوهشی درباره‌ی خدا شناخت و تغییر تعاریف و اصول را امکان‌پذیر می‌سازد.